Przemoc seksualna w związkach intymnych

Niebieska Akademia Warszawska

16.11.2023

Niejawność życia seksualnego w relacjach, w których dochodzi do zachowań przemocowych
sprawia, że niejawna staje się również przemoc, a sfera seksualna zamienia się w obszar
wywierania wpływu, budowania pozycji przewagi oraz władzy nad osobą najbliższą. Przemoc
seksualna mająca miejsce w bliskich relacjach jest źródłem ukrytego cierpienia oraz jedną
z najtrudniejszych do ujawnienia tajemnic.

Justyna Grzymała

Przemoc seksualna, mimo iż zaliczana jest do najpoważniejszych form przemocy, wciąż pozostaje zagadnieniem, o którym w naszym społeczeństwie mówi się zdecydowanie za mało. Jeśli już temat ten jest podejmowany, to najczęściej w kontekście nadużyć występujących pomiędzy osobami obcymi. Badania pokazują, że przemoc seksualna w związkach intymnych¹ jest zdecydowanie bardziej powszechnym zjawiskiem niż zwykło się sądzić. Mimo to nadal pozostaje niezauważana lub pomijana, a intymność, jaka występuje pomiędzy małżonkami/partnerami wpływa na sposób postrzegania i definiowania pewnych zachowań.

Przemoc seksualna jest złożonym i wielopłaszczyznowym zagadnieniem. Może przybierać wiele form, których cechą charakterystyczną jest brak wyrażonej na daną czynność zgody. Obejmuje m.in. takie zachowania jak nieprzyzwoite żarty, aluzje, uwagi o charakterze seksualnym, zmuszanie do obcowania z treściami pornograficznymi, dotykanie miejsc intymnych czy zmuszanie do wykonania czynności seksualnych. Najbardziej drastyczną jej formą jest gwałt. Występowanie przemocy seksualnej nie budzi wątpliwości, kiedy sprawcą jest osoba obca. Zmiana postrzegania danego zachowania może nastąpić wtedy, gdy pomiędzy sprawcą a ofiarą zachodzi relacja intymna. Przemoc seksualna w bliskich związkach bywa kwestionowana, a kobieta w roli żony/partnerki postrzegana jest jako seksualnie dostępna mężczyźnie. Obnażeniu prawdy na temat nadużyć w relacjach intymnych partnerów/małżonków nie sprzyja sposób ukazywania przemocy seksualnej w dyskursie publicznym, gdzie wciąż obecny jest stereotyp gwałciciela napadającego kobietę na ulicy. W konsekwencji przemoc seksualna ze strony obcej osoby uznawana jest za bardziej „prawdziwą” niż ta, do której dochodzi w bliskich relacjach.

Dotychczasowy stan wiedzy

O przemocy seksualnej w związkach intymnych zaczęto mówić stosunkowo późno. Jest to wynik zarówno obowiązujących regulacji prawnych, które zakładały niemożność uznania męża za winnego zgwałcenia swojej żony, jak i przekonań zakorzenionych w społeczeństwie, mówiących o tym, że relacje seksualne pomiędzy małżonkami należą do sfery prywatnej (Michalska-Warias, 2016). Zmiana spojrzenia na te relacje nadeszła dopiero w latach 70. XX wieku dzięki feministycznym ruchom kobiecym (Russell, 1990; Yodanis, 2004). Dopuszczenie możliwości ścigania męża za zgwałcenie swojej żony w większości krajów europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych nastąpiło dosyć późno, bo pod koniec XX wieku (Michalska-Warias, 2016). W wielu krajach na świecie wciąż nie ma przepisów, które pozwoliłyby karać za gwałt w małżeństwie, np. w Chinach, Bangladeszu, Afganistanie, Egipcie, Nigerii (Richardson, 2020; UNFPA, 2021.

„Im bardziej intymne relacje, tym większe jest prawdopodobieństwo gwałtu” (Russell, 1990) – tym stwierdzeniem D. Russell rozpoczęła dyskusję na temat gwałtów, a szerzej przemocy seksualnej w związkach, czym otworzyła drogę do eksploracji tego zagadnienia. Ukazanie się w 1982 roku w Stanach Zjednoczonych książki jej autorstwa Gwałt w małżeństwie było momentem przełomowym. W badaniu przeprowadzonym na terenie San Francisco autorka zauważyła, że zgwałcenie przez męża stanowi dla kobiety olbrzymią traumę, która wynika z rozczarowania, poczucia zdrady, zaburzenia funkcjonowania całego małżeństwa, a dodatkowym obciążeniem jest powtarzalność gwałtów nawet na przestrzeni wielu lat. Russell dostrzegła również, że do występowania gwałtów małżeńskich przyczynia się patriarchalna kultura, dająca przyzwolenie na tę formę męskiej dominacji (Russell, 1990).

Kolejne badania potwierdziły ogromne konsekwencje,jakie niesie ze sobą przemoc seksualna w bliskich relacjach. Kobietom często towarzyszy strach, wstyd, depresja, nadpobudliwość (Bagwell-Gray, Messing, Baldwin-White, 2015), poczucie dehumanizacji oraz wyniszczania od wewnątrz (Tarzia, 2021). Przemoc ta wiąże się z wysokim ryzykiem popełnienia samobójstwa przez kobietę, a także dokonania zabójstwa przez partnera (Barker, Stewart, Vigod, 2018). Okazuje się, że jej konsekwencje mogą być bardziej dotkliwe niż w przypadku przemocy seksualnej ze strony kogoś obcego (Finkelhor, Yllö, 1985). Poza tym badania wykazały, że przemoc seksualna w bliskich relacjach nie jest zjawiskiem marginalnym. Mężowie/partnerzy są sprawcami około jednej trzeciej wszystkich przestępstw seksualnych (Bagwell-Gray i in., 2015), a gwałt w związku intymnym jest najczęściej występującym typem gwałtu (Black i in., 2011; Finkelhor, Yllö, 1985; Grabowska, Grzybek, 2016).

Dotychczasowe badania na temat przemocy seksualnej w związkach intymnych pochodzą głównie z kręgu anglosaskiego oraz krajów Europy Zachodniej. W Polsce pojawiło się niewiele opracowań na ten temat, a w tych, które istnieją, stanowi ona element szerszego badania na temat przemocy wobec kobiet (Gruszczyńska, 2007) lub przemocy seksualnej wobec kobiet (Grabowska, Grzybek, 2016). Jednak niewątpliwie ujawniły one istnienie obszaru wymagającego eksploracji. Potrzebę głębszej analizy w szczególności odsłonił raport Fundacji na rzecz Równości i Emancypacji STER, z którego wynika, że były lub obecny partner był sprawcą molestowania w ponad 20% przypadków, a sprawcą gwałtu w ponad 84% (Grabowska, Grzybek, 2016).

W 2004 roku w ramach International Violence Against Women Survey przeprowadzone zostało w Polsce badanie, którego celem było pokazanie skali przemocy wobec kobiet. Wyniki wskazują, iż 5,1% ankietowanych kobiet w wieku od 18 do 69 lat doświadczyło przemocy seksualnej ze strony partnera (Gruszczyńska, 2007). Warto dodać, że w badaniach zagranicznych otrzymane dane są wyższe: np. 25,3% w Stanach Zjednoczonych (Breiding, Chen, Black, 2014); 14% w Wielkiej Brytanii (co istotne, w tym badaniu wzięto pod uwagę jedynie zgwałcenia, pomijając inne formy przemocy seksualnej) (Painter, 1991).

Analizując dane statystyczne należy mieć świadomość, że przedstawienie rzeczywistej skali zjawiska przemocy seksualnej w związkach intymnych jest bardzo trudne. Szacuje się, że otrzymane wyniki mogą być zaniżone. Istnieje bowiem wiele czynników, które czynią ten obszar niebywale trudnym badawczo. Należą do nich: drażliwość tematu (Gruszczyńska, 2007), poczucie wstydu (Wall, 2012), efekt cyklu przemocy i skłonność do wypierania z pamięci bolesnych wydarzeń (Walker, 1979), a także czynniki społeczno-kulturowe, które nierzadko przyczyniają się do tego, że kobiety nie zdają sobie sprawy z doświadczanej przemocy lub postrzegają ją jako temat tabu (Gruszczyńska, 2007).

Poza badaniami wiktymizacyjnymi, dużą rolę odgrywają także badania aktowe. Analiza akt przeprowadzona przez P.Kozłowską-Kalisz i M. Mozgawę (2012), a także A. Michalską-Warias (2016) pozwoliła poznać praktykę organów ścigania i sądów w sprawach dotyczących zgwałcenia w małżeństwie/konkubinacie. Wykazała ona bardzo duży odsetek odmów wszczęcia postępowania karnego oraz postanowień o umorzeniu postępowania (Kozłowska-Kalisz, Mozgawa, 2012; Michalska-Warias, 2016). Dodatkowo zauważono łagodniejszy wymiar kar orzekanych przez sądy w przypadku zgwałceń żony lub konkubiny niż w przypadku innych zgwałceń. Uwagę zwraca również wysoki odsetek uniewinnień (ok. 10%) w sytuacjach, gdy doszło do formalnego potwierdzenia faktu popełnienia przestępstwa zgwałcenia (Michalska-Warias, 2016). Dane te, ukazujące podejście praktyków, są dla nas niezwykle wartościowe, choć należy zaznaczyć, że dotyczą jedynie gwałtów, nie zaś ogólnie przemocy seksualnej w związkach.

Społeczna świadomość

Przemocy seksualnej w związkach intymnych nierzadko towarzyszy brak świadomości tego, że pewne czyny mogą stanowić nadużycie, mimo iż zachodzą pomiędzy osobami bardzo bliskimi. Relacja intymna, jaka występuje pomiędzy partnerami/małżonkami sprawia, że pewne zachowania postrzegane są w odmienny sposób. Dlatego też poza kobietami, które są w pełni świadome doznawanych krzywd, znajdują się również takie, które nadużyć seksualnych przemocą nie nazywają. „Przemoc seksualna? To nie o mnie!” – te słowa zdaniem psychoterapeutki M. Jaroszewskiej często wypowiadają kobiety rozpoczynające psychoterapię. Zaprzeczają występowaniu przemocy seksualnej lub nie potrafią określić, kiedy się rozpoczęła, a mówiąc o swoich przeżyciach, zastanawiają się, czy to już przemoc. Rozważają, czy wymuszanie przez męża/partnera cowieczornego seksu jest zachowaniem przemocowym, czy tak zwaną męską potrzebą (Jaroszewska, 2000). Czy możliwe jest, aby kobieta została zgwałcona i nie była tego świadoma? Okazuje się, że jest to możliwe, gdy do gwałtu dochodzi w związku intymnym, ponieważ kobiety często interpretują stosunki seksualne z mężem/partnerem jako swój obowiązek (Basile, 2002). Seks nierzadko bywa włączany do życia codziennego jako oczywista powinność i zobowiązanie. Prowadzi to do sytuacji, w której kobiety odczuwają znaczną dezorientację, bowiem trudno jestim jednoznacznie określić, czy jest on tym aspektem, który podlega w ich życiu przemocy (Dyjakon, 2020).Nie bez znaczenia są również stereotypy i schematy kulturowe. Społeczeństwo nie ułatwia kobietom wyjawienia prawdy. Zniekształcony sposób ukazywania gwałtu w sferze publicznej podtrzymuje przekonanie, że tylko gwałt ze strony obcej osoby można nazwać gwałtem (Hanneke, Shields, McCall, 1986). Wyniki badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonychwskazują, iż wysoki poziom intymności pomiędzy małżonkami przyczynia się do tego, że społeczeństwu amerykańskiemu trudno uwierzyć, że gwałt w małżeństwie faktycznie występuje oraz że stanowi naruszenie praw żony(Ferro, Cermele, Saltzman, 2008). Sposób postrzegania tego typu zgwałcenia stał się również przedmiotem analiz nagruncie polskim. Badanie przeprowadzone przez Kantar Polska (2019) pokazało, że 9% Polaków, co stanowi ok. 2,8 mln osób powyżej 18 r.ż., wyraża przekonanie, że gwałt w małżeństwie nie istnieje. Z kolei z badania zrealizowanego na zlecenie Komisji Europejskiej wynika, że 12% Polaków uważa, że zmuszanie partnera do seksu nie powinno być zakazane przez prawo (EU, 2016).

Brak społecznej świadomości na temat gwałtu w związku w dużej mierze może być wynikiem dyskrecji otaczającej ten problem (Finkelhor, Yllö, 1985). Ta niewiedza społeczeństwa podtrzymywana jest również przez stereotyp gwałciciela napadającego kobiety na ulicy. Okazuje się, że 31% mieszkańców UE, a 41% Polaków uważa, że kobiety są bardziej narażone na ryzyko gwałtu przez nieznajomego niż przez kogoś, kogo znają (EU, 2016). Jednak badania naukowe przeczą tym społecznym przekonaniom (Black i in., 2011).

Milczenie

Seks w związku intymnym zwykle stanowi obszar ukrytych praktyk, upodobań, zwyczajów i pragnień. Jednak ta dość oczywista niejawność życia seksualnego w relacjach, w których dochodzi do zachowań przemocowych sprawia, że niejawna staje się również przemoc, a sfera seksualna zamienia się w obszar wywierania wpływu, budowania pozycji przewagi oraz władzy nad osobą najbliższą. Przemoc seksualna mająca miejsce w bliskich relacjach jest źródłem ukrytego cierpienia oraz jedną z najtrudniejszych do ujawnienia tajemnic (Dyjakon, 2020).

Kobiety, które doświadczają tej formy przemocy niechętnie mówią o swoich doświadczeniach, a jeszcze rzadziej zgłaszają ten fakt, nawet gdy zgłoszone zostały inne rodzaje przemocy. Przemoc seksualna może pozostać ukrytym aspektem znęcania się nad osobą najbliższą, za co w znacznym stopniu odpowiedzialny jest wstyd. Stanowi on przeszkodę w szukaniu pomocy oraz sprawia, że kobiety nadal cierpią w samotności, a sprawcy potrafią to poczucie wstydu umiejętnie wykorzystać (Wall, 2012). Według Światowej Organizacji Zdrowia w wielu krajach przemoc seksualna wiąże się ze stygmatyzacją kobiet, które jej doświadczyły i chociaż jest bardzo poważną formą przemocy, często pozostaje nieujawniona (WHO, 2013).

Seks traktowany jest jako naturalny element relacji intymnych oraz podstawa budowania trwałego związku. Jednak nie można zapominać o innym istotnym jego aspekcie – dobrowolności. Nikt nie ma prawa wymagać stosunków seksualnych od drugiej osoby, niezależnie od łączącej ich relacji, a każde wywieranie nacisku w tej sferze jest po prostu przemocą. Niestety społeczne i kulturowe przekonania nierzadko sprawiają, że seks w bliskich związkach postrzegany jest jako obowiązek, a kobiety zmuszane do współżycia cierpią w milczeniu. Dlatego naszym zadaniem jest zwiększenie świadomości społecznej w tym zakresie oraz sprawienie, że przemoc seksualna w bliskich związkach przestanie być przemocą niezauważalną.

¹ Użycie pojęcia przemocy w związkach intymnych (zamiast: przemocy w rodzinie czy przemocy domowej) jest wyrazem uwzględnienia różnorodności form życia rodzinnego. Pozwala tym samym włączyć w obszar analizy również związki nieformalne.

Bibliografia:

Bagwell-Gray, M.E., Messing, J.T., Baldwin-White A. (2015). Intimate Partner Sexual Violence: A Review of Terms, Definitions, and Prevalence”. Trauma, Violence, & Abuse 16(3):316–35.

Barker, L.C., Stewart, D.E., Vigod, S.N. (2018). Intimate Partner Sexual Violence: An Often Overlooked Problem. Journal of Women’s Health 28(3):363–74.

Basile, K.C. 2002. „Prevalence of Wife Rape and Other Intimate Partner Sexual Coercion in a Nationally Representative Sample of Women”. Violence and Victims 17(5):511–24.

Black, M.C., Basile, K.C., Breiding, M.J., Smith, S.C., Walters, M.L, Merrick, M.T., Chen J., Stevens, M.R. (2011). The National Intimate Partner and Sexual Violence Survey (NISVS): 2010 Summary Report. National Center for Injury Prevention and Control, Centers for Disease Control and Prevention.

Breiding, M.J., Chen J., Black M.C. (2014). Intimate Partner Violence in the United States - 2010. Atlanta, GA: National Center for Injury Prevention and Control, Centers for Disease Control and Prevention.

Dyjakon, D. (2020). Seksualność i przemoc – perspektywa osób stosujących przemoc w związkach intymnych. Psychologia w praktyce (22).

EU (2016). Gender-based violence. Pobrane z: https://data.europa.eu/euodp/en/data/dataset/S2115_85_3_449_ENG (10.11.2022).

Ferro, Ch., Cermele, J., Saltzman, A. (2008). Current perceptions of marital rape: Some good and not-so-good news. Journal of Interpersonal Violence 23:764–79.

Finkelhor, D., Yllö, K. (1985). License to rape: Sexual abuse of wives. New York: Free Press.

Grabowska, M., Grzybek A. (2016). Przełamać tabu. Raport o przemocy seksualnej. Fundacja na rzecz Równości i Emancypacji STER.

Gruszczyńska, B. (2007). Przemoc wobec kobiet w Polsce. Aspekty prawnokryminologiczne. Wolters Kluwer Polska, Warszawa-Kraków.

Hanneke, C.R., Shields, N.M., McCall, G.J. (1986). „Assessing the prevalence of marital rape”. Journal of Interpersonal Violence 1:350–62.

Jaroszewska, M. (2000). Przemoc różne ma odmiany. Niebieska Linia (2).

Kantar Polska (2019). Ogólnopolska diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie. Raport Kantar Polska dla Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.

Kozłowska-Kalisz, P., Mozgawa, M. (2012). „Zgwałcenie w małżeństwie (w świetle badań empirycznych)”. W: M. Mozgawa (red.), Przestępstwo zgwałcenia. Wolters Kluwer Polska, Warszawa.

Michalska-Warias, A. (2016). Zgwałcenie w małżeństwie. Studium prawnokarne i kryminologiczne. Wolters Kluwer, Warszawa.

Painter, K. (1991). Wife rape in the United Kingdom. Pobrano z: (https://www.semanticscholar.org/paper/WIFE-RAPE-IN-THE-UNITED-KINGDOM-Francisco-Painter/b80847f38a43abf8224ad37f116c914bed3ad4a3) (24.02.2023).

Richardson, S. 2020. „Marriage: A Get Out of Jail Free Card?” International Journal of Law, Policy and the Family 34(2):168–90.

Russell, D. (1990). Rape in marriage. Bloomington: Indiana University Press.

Tarzia, L. (2021). “It Went to the Very Heart of Who I Was as a Woman”: The Invisible Impacts of Intimate Partner Sexual Violence. Qualitative Health Research 31(2):287–97.

UNFPA (2021). My body is my own. Claiming the right to autonomy and self-determination.

Walker, L.E. (1979). The battered women. New York: Harper & Row, Publishers, Inc.

Wall, L. (2012). The Many Facets of Shame in Intimate Partner Sexual Violence. Report. Australian Institute of Family Studies.

WHO (2013). Global and regional estimates of violence against women: prevalence and health effects of intimate partner violence and non-intimate partner sexual violence. World Health Organization.

Yodanis, C.L. (2004). Gender Inequality, Violence Against Women, and Fear: A Cross-National Test of the Feminist Theory of Violence Against Women. Journal of Interpersonal Violence 19(6):655–75.

Justyna Grzymała – socjolożka, kryminolożka, pracowniczka Fundacji Centrum Praw Kobiet, doktorantka w Szkole Doktorskiej Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa.