Uzależnienia a ważność małżeństwa w kontekście kanonicznym

Niebieska Akademia Warszawska

27.02.2023

Powodów, czyli tzw. tytułów, dla których istnieje możliwość prowadzenia procesu o unieważnienie
małżeństwa w świetle prawa kanonicznego jest wiele, m.in. przemoc w rodzinie, uzależnienia, w tym od alkoholu, zaburzenia zachowania. Kwestie te nie stanowią same w sobie odrębnych tytułów do prowadzenia procesu, jednak mogą być jedną z podstaw do udowodnienia stosownych przesłanek do „unieważnienia małżeństwa”.

W myśl przepisów prawa kanonicznego sądy kościelne posiadają kompetencje do orzekania w sprawach o stwier-
dzenie nieważności małżeństw, w tym także Apostolski Trybunał Roty Rzymskiej. Częstą przyczyną, z powodu której prowadzone są procesy o tzw. unieważnienie małżeństwa są uzależnienia m.in. od narkotyków, hazardu, dopalaczy, a także od alkoholu i to ostatnie zagadnienie opiszę w artykule. Jaki wpływ mają zatem uzależnienia na zagadnienie nieważności małżeństwa w kontekście kanonicznym?

Podejmując się analizy problemu, należy zwrócić uwagę na niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, o których mowa w kan. 1095 § 3 Kodeksu prawa kanonicznego (KPK). W kontekście występowania choroby alkoholowej należy pamiętać, że alkoholizm powinien cechować się tzw. chorobliwym uzależnieniem, które pozbawia człowieka wolności działania oraz decydowania¹.

Istotną cechą tego uzależnienia z punktu widzenia prawa kanonicznego jest to, że czyni ono niemożliwym nawiązanie relacji międzyosobowej w małżeństwie. Zaburzenie osobowości, które wiąże się z chorobą alkoholową, aby można je było rozpatrywać w kontekście nieważności małżeństwa, musi występować w chwili wyrażania zgody małżeńskiej, tj. w chwili składania przysięgi. Nie chodzi tutaj o uzależnienie, które może się pojawić np. kilka lat po zawarciu związku małżeńskiego. Z punktu widzenia kanonicznej procedury, dla sędziego rozpatrującego proces istotne jest to, jaki był stan psychiki danej osoby w momencie zawierania związku małżeńskiego. Celem przeprowadzenia dowodzenia w procesie powołuje się biegłego psychiatrę bądź psychologa.

Choroba alkoholowa a niezdolność do podjęcia obowiązków małżeńskich

Przyglądając się problematyce uzależnień należy stwierdzić, że dość oczywiste z punktu widzenia dowodowego, w odniesieniu do wypełnienia istotnych obowiązków małżeńskich, wydają się być te dotyczące sfery seksualnej. W związku z tym przy zaburzeniach typu: nimfomania, transseksualizm,homoseksualizm, nie byłoby możliwości zrealizowania wymagań umowy małżeńskiej w zakresie sfery seksualnej². Wiele spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa prowadzonych jest z powodu występującego w rodzinie problemu alkoholowego, często idącej za tym przemocy psychicznej, ekonomicznej, emocjonalnej i/lub fizycznej. W procesachprowadzonych przed sądami kościelnymi to właśnie choroba alkoholowa jest jedną z najczęściej wskazywanych przyczyn niezdolności danej osoby do podjęcia istotnych praw i obowiązków małżeńskich.

Według kanonistów małżeństwo katolickie powinno polegać na wzajemnej pomocy i służbie³.

W momencie składania przysięgi małżeńskiej, osoby

chcące zawrzeć sakramentalny związek małżeński powin-
ny posiadać należytą dojrzałość psychiczną, emocjonalną,

dającą pewnego rodzaju rękojmię z tytułu przyjętych na sie-
bie zobowiązań, które wynikają z zawartego małżeństwa.

Niezdolność do podjęcia istotnych praw i obowiązków małżeńskich polega na niewywiązywaniu się z przedmiotu zgody małżeńskiej, tj. na budowaniu relacji międzyludzkich, a także tworzeniu wzajemnej wspólnoty życia i miłości. Występujące u osób chcących zawrzeć związek małżeński wszelkiego rodzaju anomalie psychiczne, będą powodowały pojawienie się negatywnych relacji między tymi osobami.

Istotne obowiązki małżeńskie

W literaturze kanoniści wskazują, że do istotnych obowiązków małżeńskich zaliczyć należy: „obowiązek zachowania wierności, obowiązek ludzkiego pożycia intymnego ze współmałżonkiem, obowiązek nierozerwalności, czyli zachowania dozgonnego charakteru małżeństwa, obowiązek pielęgnowania wspólnoty życia małżeńskiego, czyli prawidłowych małżeńskich relacji interpersonalnych, obowiązek świadczenia współmałżonkowi pomocy, obowiązek przy czynienia się do dobra współmałżonka, obowiązek świętości”⁴. Do stwierdzenia nieważności małżeństwa wystarczy,że osoba dotknięta chorobą alkoholową nie jest w stanie wypełnić wzajemnych zobowiązań małżeńskich, do których zostaje zobligowana w chwili zawarcia małżeństwa.

W literaturze alkoholizm określa się jako stan odbierający osobie pełną wolność. Jako przyczynę pojawiającego się uzależnienia od alkoholu w psychice człowieka uznaje się m.in. niepoprawne relacje rodzinne, nadużywanie alkoholu, brak celów życiowych, praktyk religijnych, poszukiwanie silnych przeżyć, presja ze strony środowiska.

Fazy alkoholizmu

Doktryna wskazuje na istnienie 4 głównych faz alkoholizmu.

Fazy te mają istotne znaczenie z punktu widzenia kanonicznego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Określenie, w jakiej fazie znajdowała się dane osoba ma znaczenie, po pierwsze dla określenia właściwych tytułów, z których prowadzone będzie postępowanie przed sądem kościelnym, a dodatkowo ma istotne znaczenie dla doboru właściwego materiału dowodowego.

W kanonistyce mówi się o następujących fazach:

Faza objawowa – czas trwania – od kilku miesięcy do kilku lat. Charakteryzuje ją tzw. podwyższenie tolerancji na alkohol, tzw. szukanie rozwiązań trudnych sytuacji w alkoholu.
Faza zwiastunowa – czas trwania – od pół roku do 5 lat. W sytuacji spożycia niewielkiej ilości alkoholu osoba przestaje pamiętać fakty z okresu upicia się. Osoby ukrywają swoje picie, pojawiają się takie symptomy jak: potajemne upijanie się, ciągłe myśli o alkoholu, picie znacznej ilości alkoholu naraz.
Faza krytyczna – osoba sięgająca po alkohol traci kontrolę picia. Charakterystyczny jest tzw. system alibi u osoby uzależnionej. Pojawia się utrata szacunku do samego siebie, zaniedbywanie obowiązków rodzinnych.
Faza przewlekła – pojawiają się tzw. ciągi picia. Dochodzi do zupełnej degradacji moralnej, pojawiają się zaburzenia psychiczne. Osoba pijąca załamuje się, określa siebie jako pokonaną przez alkohol⁵.

Z jakich tytułów można prowadzić proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa?

W przypadku istniejącej choroby alkoholowej, w orzecznictwie Trybunału Roty Rzymskiej wskazuje się, że postępowanie o stwierdzenie nieważności małżeństw może być prowadzone z tytułu braku wystarczającego używania rozumu, czy wspomnianego braku psychicznej zdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych. Należy jednak pamiętać, że jedynie alkoholizm chroniczny, nie zaś samo nadużywanie alkoholu, chociażby długotrwałe, może być podstawą do prowadzenia procesu z tytułu, o którym mowa w kan. 1095 n. 3 KPK: „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich”. Chodzi tutaj o niezdolność, w której stan psychiki osoby wstępującej w związek małżeński jest na tyle zdominowany przez alkohol, iż czyni człowieka niezdolnym do bycia w relacji i wspólnocie małżeńskiej ⁶.

Kolejnym, często przywoływanym tytułem, z którego prowadzony jest proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa w przypadku wystąpienia choroby alkoholowej jest kan. 1095 n. 2 KPK – czyli osoba uzależniona może nie mieć „rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych”. Odnosząc się do alkoholizmu, osoba może nie mieć rozeznania oceniającego, gdy znajduje się w stanie głębokiego zamroczenia. Niemniej jednak często stan faktyczny sprawy oraz zebrane dowody mogą wskazywać na to, iż poważny brak rozeznania występuje także w czasie okresu tzw. abstynencji. Sytuacje te należy każdorazowo bardzo dokładnie przeanalizować, aby poprawnie określić, w jakim stanie znajdowała się dana osoba, gdy składała przysięgę małżeńską. W wyrokach Roty Rzymskiej można spotkać się ze stwierdzeniem, że „długotrwałe i nieumiarkowane picie alkoholu może poważnie zakłócić stan psychiczny osoby w zakresie jej sprawności intelektualnych, wolitywnych i afektywnych”⁷. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem orzecznictwa sądów kościelnych, jedynie w przypadku zaistnienia tzw. alkoholizmu chronicznego, nie zaś w przypadku nadużywania alkoholu, możemy mówić o niezdolności psychicznej do podjęcia istotnych praw i obowiązków małżeńskich.

Dowodzenie w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa w oparciu o tytuły, o których mowa w kan. 1095 n. 1-3 KPK

Dowodzenie w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest dość trudne. W odniesieniu do procesu prowadzonego z tytułów, o których mowa w kan. 1095 n. 1-3 KPK, czyli tzw. niezdolności konsensualnej, alkoholizm, aby miał wpływ na wyrażoną zgodę małżeńską, musi przybrać formę poważnego problemu. Zatem, gdy w skardze powodowej o stwierdzenie nieważności małżeństwa przywołany zostaje tytuł braku używania rozumu (czyli brak poczytalnego działania) z uwagi na zamroczenie alkoholowe, wówczas należy m.in. posiłkować się opinią biegłego psychiatry bądź psychologa, którzy potwierdzą zaistnienie braku możliwości dokonania aktu ludzkiego w chwili wyrażania zgody małżeńskiej, spowodowanego odurzeniem alkoholowym⁸.

Jeśli chodzi o dowodzenie braku rozeznania oceniającego, o którym mowa w kan. 1095 n. 2 KPK, należy wykazać, że u danej osoby z uwagi na uzależnienie od alkoholu występowała taka zależność, która powodowała brak władzy nad samym sobą. W tej kwestii pomocne są opinie biegłych. Biegli powinni udzielić odpowiedzi na pytanie, czy choroba alkoholowa istniejąca w trakcie składania przysięgi małżeńskiej u nupturienta (osoba wstępująca w związek małżeński), spowodowała brak możliwości krytycznego osądu bądź ograniczenie wolnej woli w taki sposób, że nupturient nie był w stanie złożyć przysięgi wolnej od wad. Dodatkowo sędziowie, oprócz opinii biegłego, swoje rozstrzygnięcie powinni oprzeć na innych dowodach (doku-
menty, świadkowie, oświadczenia stron)⁹.

Odnosząc się do kan. 1095 n. 3 KPK od biegłego wymaga się rzetelnego opisu cech osobowości poddanej badaniu osoby z okresu zawierania związku małżeńskiego, jak również oczekuje się jasnej odpowiedzi na pytanie, czy pomiędzy tymi cechami osobowości a zachowaniami będącymi następstwem alkoholizmu istnieje jakiś związek. Stwierdzenie nieważności małżeństwa może wówczas nastąpić z tytułu niezdolności osoby do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z powodu alkoholizmu. Biegły może wówczas zdefiniować taką osobowość na przykład jako aspołeczną bądź niedojrzałą. Sędziowie, wydając wyrok, przywołująw nim okoliczności z okresu przed ślubem, świadczące np. o istnieniu tzw. fazy ukrytej, a także przywołują inne okoliczności, które potwierdzą istnienie osobowości proalkoholowej w momencie składania przysięgi małżeńskiej, a nadto wykażą ich związek z aktualnym uzależnieniem od alkoholu osoby, które jest obserwowane w małżeństwie, a także jego związek z rozpadem małżeństwa¹⁰.

Podsumowanie

Przedstawiona powyżej problematyka wpływu choroby alkoholowej na ważność zawartego małżeństwa może znaleźć swoje odzwierciedlenie w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa prowadzonych w oparciu o tytuły związane z istnieniem każdego uzależnienia. Należy jednak pamiętać o indywidualnym podejściu do sprawy i odrębnej analizie każdego przypadku, zwłaszcza że często wraz z uzależnieniem pojawiają się zachowania przemocowe.

¹ W. Bołoz, Życie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne, Warszawa 1997, s. 120-121.

² J. Sokołowski, Choroba alkoholowa i jej wpływ na stwierdzenie nieważności małżeństwa, „Łódzkie Studia Teologiczne” 2013,
nr 22, s. 177-178.

³ P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Tarnów 2013, s. 33-35.

⁴ R. Sztychmiler, Istotne obowiązki małżeńskie, Warszawa 1997,s. 246-264.

⁵ S. Paździor, Przyczyny psychiczne niezdolności osoby do zawarcia małżeństwa w świetle kan. 1095 n. 3, Lublin 2009, s.284-285.

⁶ J. Krajczyński, Wpływ uzależnień na ważność małżeństwa kanonicznego, Prawo kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny 54/1-2,191-216, s. 207.

⁷ Tamże

⁸ Tamże s.20

⁹ Tamże.

¹⁰ A. Dzięga, Alkoholizm jako podstawa orzeczenia nieważności małżeństwa, Rocznik Nauk Prawnych, Tom VII, Lublin 1997, s. 97.

----------------------

Magdalena Pietrzyk – adwokatka i prawniczka kanoniczna,członkini Izby Adwokackiej w Warszawie. Założycielka Kancelarii
Adwokackiej i Kancelarii Prawa Kanonicznego. Specjalizuje się w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego. Posiada prawo reprezentowania stron przed trybunałami kościelnymi na terenie całego kraju.