Wpływ społeczny i procesy władzy w parze
Artykuły „Niebieskiej Linii"
Barbara Czardybon
W bliskich związkach władza jest w zasadzie wszechobecna – wywieranie wpływu, decydowanie
i współdecydowanie o wszystkich aspektach, które dotyczą funkcjonowania bliskiej relacji.
Wśród najważniejszych problemów związanych z tym zjawiskiem w parze i rodzinie znajdują
się szantaż emocjonalny, różnego rodzaju gry małżeńskie, uzależnienie oraz przemoc.
Pod pojęciem władzy rozumie się zdolność do zmiany zachowań innych ludzi, jest więc ona związana z wpływem społecznym. Wśród uwarunkowań władzy w relacjach spo łecznych można wyróżnić zmienne indywidualne, cechy diady, a także zmienne wewnątrz- i międzygrupowe. Zmienne indywidualne to nie tylko siła fizyczna, wyrażająca się w wysokim wzroście, rozwiniętej muskulaturze, „przywódczym” kształcie twarzy, ale też określone cechy osobowościowe – ekstrawersja, charyzma, wysoki poziom umiejętności społecznych, skłonność do dominacji czy makiawelizm. Cechy diady to na przykład posiadane zasoby, interesy, zaangażowanie, inwestycje. Zmienne wewnątrzgrupowe określane są przez role grupowe, a zmienne międzygrupowe decydują
o tym, że między grupami istnieją różnice w zakresie kontroli dostępu do zasobów i możliwości karania (Mandal, 2012).
Mówiąc o władzy, wypada wspomnieć o związanych z nią procesach natury poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. Posiadaniu władzy na ogół towarzyszy świadomość nieistnienia większych przeszkód w działaniu ze strony innych osób. Jest ono związane z automatycznym charakterem poznania skoncentrowanego na uzyskiwaniu rozmaitych gratyfikacji: pieniędzy, dóbr materialnych, autorytetu, przychylności, podziwu. U osób posiadających władzę przeważają emocje określane jako „pozytywne”. Kontrola zachowania tych jednostek jest niska. Zaznacza się u nich wzrost aktywności. Z kolei podleganie władzy kojarzone jest z poznaw-
czym funkcjonowaniem skoncentrowanym na unikaniu. Osoby podlegające władzy mogą doświadczać wielu przykrych emocji. Nierzadko występują u nich obawy dotyczące przychylności bądź odwetu ze strony jednostek posiadających władzę. Raczej są bierne, ich kontrola zachowania utrzymuje się na wysokim poziomie (Mandal, 2012).
Związki władzy z seksualnością są zróżnicowane. Można jednak powiedzieć, że większe możliwości zdobycia władzy i wywierania wpływu na innych mają osoby atrakcyjne seksualnie. Na seksapil składa się wdzięk, urok erotyczny, zachowanie nieświadomie kokieteryjne. Z drugiej strony, większa łatwość realizowania swoich potrzeb seksualnych jest domeną osób posiadających władzę (Kocur, 2016).
Klasyczna versus relacyjna teoria władzy
Tak zwana klasyczna koncepcja władzy (J.N. French Jr., B. Raven) wyróżnia sześć rodzajów władzy: władzę przymusu, władzę nagradzania, władzę legitymacyjną, władzę referencyjną, władzę ekspercką i władzę informacyjną. Jak władza przymusu zakłada możliwość stosowania kar, tak władza nagradzania – możliwość stosowania nagród. Władza legitymacyjna jest władzą prawomocną, wyrastającą z akceptacji praw i obowiązków wynikających z funkcjonowania w związku. We władzy referencyjnej istotne miejsce zajmuje pragnienie identyfikacji z bliską osobą. Władza ekspercka bazuje na posiadanej wiedzy lub umiejętnościach, a władza informacyjna – na posiadanych informacjach i wiedzy. Zazwyczaj w relacjach różne formy władzy się przenikają.Niekiedy widoczna jest przewaga jednego rodzaju władzy nad innymi (Mandal, 2012).
Zgodnie z relacyjną teorią władzy, jest ona najczęściej cechą relacji społecznych, w tym też bliskiego związku, nie zaś pojedynczej osoby. Wyjątek stanowią skrajne sytuacje związane z nierównością sił fizycznych bądź użyciem przemocy. Władza nie jest czymś danym raz na zawsze. Jest to raczej dynamiczna siła charakteryzująca każdą relację. „(...) pewien układ w związku (...) podlega nieustannym zmianom w toku życia codziennego – jest ustalany, zmieniany bądź podtrzymywany na drodze nieustannych negocjacji” (Krzaklewska, Ratecka, 2014, s. 151). Fenomen symetrycznej ogólnej współzależności oznacza kompensację przewagi jednej osoby nad drugą w jakimś obszarze, a uległością w innej sferze (Mandal, 2012).
Procesy władzy obejmują negocjacje werbalne i niewerbalne, podejmowanie decyzji (tutaj władza pojawia się explicite), konflikty, przy czym ważny jest kontekst podejmowania decyzji. Możliwość podejmowania decyzji nie zawsze wskazuje na posiadanie władzy, a obowiązki wynikające z konieczności podejmowania pewnych decyzji stanowią obciążenie. Przykładem może być zarządzanie przez jedną ze stron budżetem domowym w sytuacji niedostatecznych środków finansowych (Krzaklewska, Ratecka, 2014).
Władza jako zdolność do wpływania na partnera
Wpływ społeczny w bliskiej relacji można rozumieć jako zdolność do zmiany zachowań, myśli oraz uczuć drugiej osoby, a także jako konsekwencje posiadania władzy. W relacjach romantycznych wywieranie wpływu pełni ewolucyjnie adaptacyjną rolę, umożliwiającą przetrwanie gatunkowi ludzkiemu. Jest ściśle powiązane ze zdobyciem partnera, a następnie utrzymaniem z nim bliskiego związku (Mandal, Moroń, 2015). W efekcie pokonania innej osoby w rywalizacji o partnera seksualnego pojawia się poczucie władzy i dominacji. „Osoby, które mają wysokie poczucie władzy, czyli czują się ważne dla partnera, czują, że mają na niego wpływ, są też bardziej skłonne dawać więcej z siebie i nie dokonywać wyłącznie bilansu zysków i strat w swoich intymnych związkach” (Mandal, Kocur, 2015, s. 5).
Władza to zdolność do wpływania na partnera po to, aby uzyskiwać to, czego się pragnie. Istotne są tutaj dwie „składowe”: zdolność jednostki do stawiania drugiej osobie wymagań i ich egzekwowania (aspekt strategiczny i wykonawczy) oraz zdolność do przeprowadzenia swojej woli, nawet w sytuacji wystąpienia oporu drugiej strony. Uwidaczniają się tutaj zatem dwa przeciwne cele: nakłanianie (wywoływanie) versus powstrzymywanie (hamowanie) (Mandal, 2012).
Władza odsyła do potrzeby ugruntowania swojej dominującej pozycji w kilku przypadkach: ustalenia odpowiadającego obu partnerom układu władzy albo poważnego kryzysu, zaburzeń seksualnych, rozpadu związku. Wskazuje się na rzadkość występowania mechanizmu walki o władzę w początkowych etapach bliskiego związku. Można to tłumaczyć staraniami związanymi z zadowoleniem drugiej strony oraz ukrywaniem swoich dążeń do dominacji. W kryzysie dochodzi do wzrostu znaczenia władzy, ale też zmiany jej postrzegania. Władza jawi się jako zjawisko „albo – albo”. Najważniejszym elementem władzy tego typu jest
właśnie dominacja (Mandal, 2008).
Czynnikami wpływającymi na układ władzy w parze jest przede wszystkim psychiczna zależność jednej osoby od drugiej i tworzonego związku (reguła mniejszego zainteresowania) oraz liczba alternatywnych możliwości zmiany partnera. Układ władzy w parze warunkują różnice międzypłciowe dotyczące siły fizycznej i dóbr ekonomicznych (władza przymusu oparta na możliwości wykorzystywania siły fizycznej, władza oparta na kontroli dóbr materialnych). Podobnie jest z normami społeczno-kulturowymi odnoszącymi się do ról płciowych oraz oczekiwań wobec współmałżonków i rodziny. Na układ władzy w parze wpływa ponadto
atrakcyjność fizyczna wraz ze związaną z nią atrakcyjnością seksualną, podział pracy, a także poziom satysfakcji odczuwanej przez partnerów (Mandal, 2012).
Sposoby sprawowania władzy w bliskiej relacji
Wśród taktyk wywierania wpływu na osoby w bliskich związkach można wyróżnić taktyki „miękkie” i „twarde” oraz niezwiązane z władzą w związku. Taktyki obejmują zarówno zachowania określane jako pozytywne, które najczęściej są miłe i przyjemne dla partnera, jak i negatywne. Te drugie są przykre, upokarzające, mogą budzić strach czy nawet przerażenie (Mandal, 2012).
Taktyki wywierania wpływu w bliskich związkach (D. Buss, M. Gomes, D. Higgins, K. Lauterbach) to taktyka czarowania, błagania, argumentowania, dąsania, nieodzywania się i wymuszania. Taktyka czarowania opiera się na podkreślaniu uroku, wdzięku, seksapilu; to bycie miłym i romantyczym wobec partnera. Schlebianie partnera najczęściej jest dla drugiego przyjemne, pozytywnie wpływa na jego samoocenę. Taktyka błagania wyraża się w zachowywaniu w sposób uległy, pełen pokory i usłużności w stosunku do partnera. Osoba stosująca tę taktykę może partnera o coś prosić, może też płakać. Nierzadko występuje tutaj ucieczka w chorobę. Dla samooceny osoby błagającej to wszystko niesie poważne zagrożenie. Taktyka argumentowania ma miejsce wtedy, gdy dana osoba wprost podaje konkretne powody pożądanych bądź niepożądanych zachowań, zadaje bezpośrednie pytania, wyjaśnia, tłumaczy, pokazuje dobre i złe strony określonego sposobu działania. Dzięki temu może dojść do wymiany. Ktoś, kto realizuje taktykę dąsania, będzie robić „kwaśne miny”, pokazywać „humory” czy „fochy”. Taktyka nieodzywania się ma charakter negatywny i przybiera postać milczenia, ignorowania partnera, „mrożenia” go swoim zachowaniem – są to tak zwane ciche dni. Taktyka ta może wzbudzać u partnera poczucie winy. Wreszcie, pod pojęciem taktyki wymuszania rozumiemy formułowanie bezpośrednich, kategorycznych żądań. Taktyka ta, stanowiąc formę bezpośredniej agresji, najczęściej obejmuje krzyczenie, przeklinanie, ośmieszanie, a także stosowanie gróźb i przemocy wobec partnera (Mandal, 2012). „Przemoc może też być elementem procesów władzy. Kiedy negocjacje nie odnoszą pożądanego skutku, partnerzy mogą odwołać się do przemocy jako środka wymuszenia swojej woli” (Krzaklewska, Ratecka, 2014, s. 162).
Władza w terapii par
Temat władzy stanowi wyzwanie dla terapii par. Wskazuje się na cyrkularność i trudność jednoznacznego określenia stosunków władzy. Jednocześnie wskaźnikami układu władzy w związku będzie podział czasu (praca, obowiązki domowe i opieka, czas wolny); możliwość realizacji własnych zainteresowań, planów i hobby, użytkowanie dóbr, jakość życia partnerów, przemoc (fizyczna, psychiczna, ekonomiczna albo seksualna) (Krzaklewska, Ratecka, 2014). Przekonanie, że w akcie seksualnym obecna jest relacja władzy można częściej spotkać u mężczyzn niż kobiet. Władza u mężczyzn częściej związana jest z inicjowaniem kontaktów seksualnych, u kobiet – z ich odmawianiem (Mandal, Kocur, 2015; Mandal, 2008). Można także oczekiwać, że osoba często stosująca taktyki wywierania wpływu w życiu codziennym będzie stosowała je również w terapii (Mandal, Kocur, 2013).
O ile wyższa efektywność technik wywierania wpływu w bliskich relacjach jest związana z dobrą znajomością potrzeb, preferencji i upodobań partnera, o tyle walkę o władzę w parze należy rozumieć jako wyraz trudności partnerów we wzajemnym rozumieniu swoich potrzeb, w okazywaniu sobie miłości, troski i szacunku. Walka o dominację w związku przekłada się na brak satysfakcji seksualnej (Mandal, Moroń, 2015; Mandal, 2008).
Problem władzy może łączyć się z problemem zazdrości w związku. Proces indukowania zazdrości, rozumianej jako złożony stan afektywny obejmujący gniew, lęk i żal, stanowi bowiem jedną z taktyk wywierania wpływu w bliskiej relacji. „Zazdrość jest stanem nieprzyjemnym dla obydwu stron bliskiego związku i wiąże się z destruktywnymi dla relacji zjawiskami: konfliktami, przemocą, rozwodem” (Mandal i wsp., 2015, s. 192). To wszystko pogarsza satysfakcję ze związku.
Inny poważny problem to przekazanie władzy dzieciom przez rodziców przyjmujących rolę bezradnych partnerów, którzy nie potrafią w sposób efektywny rozwiązać kwestii władzy. Niekiedy dochodzi też do oddania odpowiedzialności innym osobom (np. dziadkom) albo instytucjom. Takie sytuacje są charakterystyczne dla rodzin dysfunkcyjnych.
Terapeuta pracujący z parą, w której problem stanowi
walka o dominację w związku, będzie, po pierwsze, zapy-
tywał o to, w jaki sposób partnerzy „stawiają na swoim”.
Może się okazać, że jeden z partnerów będzie miał trudność w stawianiu granic i będzie się bez reszty poświęcał dla drugiej osoby w związku, która wykazuje nadmierną ekspresję potrzeb. Będzie też skłonny tolerować różnego rodzaju nadużycia. Gdy jednak zechce okazać stanowczość, będzie stawać się nadmiernie samokrytyczny. Równowaga w takiej relacji jest mocno zakłócona (Young, Klosko, 2012).
Terapeuta powinien być uważny na wypowiedzi, które mogłyby być przeżywane jako kontrolujące. Osoba uległa w parze akceptuje dominację jako cenę bycia zależną. Docelowo powinna ona zrozumieć, że gniew stanowi is totną część zdrowej relacji. To sygnał, że coś jest nie tak – że druga osoba może robić coś, co jest nie w porządku. W tym sensie złość jest pomocną emocją w wymiarze adaptacyjnym; to motywator do bycia bardziej asertywnym i do korygowania danej sytuacji. Dobrym pomysłem może się okazać wypisanie przez partnerkę podporządkowującego się wszystkich codziennych sytuacji domowych, w których poświęca własne potrzeby partnerowi/ce. Może zrobić listę tego, co daje w związku i co sam/sama dostaje. Zalecana jest samoobserwacja, a następnie podjęcie kroków do „odporządkowania”. Celem procesu będzie osiągnięcie równowagi w relacji, ponieważ powinna ona odpowiadać potrzebom obydwu stron (Young, Klosko, 2012).
Podczas sesji terapeuta może wzmacniać osobę skłonną do podporządkowywania się do bronienia swoich praw, do wyrażania tego, czego pragnie bądź potrzebuje. Jeśli będzie ona używać krótkich, zwięzłych komunikatów, zwiększą się szanse na to, by zostały usłyszane. Osoba przyjmujące postawę uległą powinna nauczyć się nie pozwalać, aby partner prowokował ją do bronienia się (Young, Klosko, 2012).
Partner osoby skłonnej do podporządkowania się najczęściej będzie opierać się terapii. Może nie być nawet świadomy swojego roszczeniowego zachowania. Interwencje terapeuty będą przede wszystkim zmierzać w kierunku uwyraźnienia negatywnych konsekwencji forsowania tego, co chce osiągnąć osoba wywierająca wpływ w parze. Osoba ta powinna nauczyć się w większym stopniu dostrajać do potrzeb swego partnera, a sesje terapeutyczne powinny być pomocne w wyostrzeniu obrazu samego siebie takiej osoby (Young, Klosko, 2012).
„Wyższa intymność może uruchamiać motywację do poszukiwania bardziej konstruktywnych strategii wpływania na partnera i unikania zachowań, które mogłyby skutkować pogorszeniem jakości relacji” (Mandal i wsp., 2015, s. 196). Wskazane jest ćwiczenie przez osobę dominującą aktywnego słuchania, a także techniki time-out, związanej z odzyskiwaniem kontroli nad swoim zachowaniem (Young, Klosko, 2012).
Podsumowanie
Temat władzy i wywierania wpływu w parze mieści się na styku psychologii bliskich związków i psychologii wpływu społecznego. Istnieje wiele taktyk wywierania wpływu, decydowania bądź współdecydowania. Sposoby sprawowania władzy przebiegają od delikatnych sugestii i poniżania samego siebie, subtelnych manewrów, przez wprost wyrażaną walkę o to, „kto tu rządzi”, do rozkazów i brutalnej przemocy. Techniki wywierania wpływu w relacjach romantycznych zależne są od rodzaju władzy posiadanej przez partnerów. Korelacja zachodzi ponadto pomiędzy cechami osobowości a preferowanymi taktykami (Mandal, 2012; Man-
dal, Moroń, 2015). Istotne źródło władzy może stanowić atrakcyjność fizyczna. Jeśli zaś chodzi o związek małżeński i związek nieformalny, można spodziewać się pewnych różnic co do poczucia posiadania bądź podlegania władzy.
BIBLIOGRAFIA:
Kocur, D. (2016). Władza w organizacji zawodowej a władza w bliskich relacjach seksualnych, praca doktorska, Uniwersytet Śląski, Katowice.
Krzaklewska, E., Ratecka, A. (2014). Władza w intymnych związkach heteroseksualnych. Refleksja nad badaniem władzy w kontekście równości płci. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica (51).
Mandal, E. (2008). Miłość, władza i manipulacja w bliskich związkach. Warszawa.
Mandal, E. (2012). Władza i wywieranie wpływu w bliskich związkach. Chowanna (nr spec.).
Mandal, E., Kocur, D. (2013). Makiawelizm i taktyki manipulacji podejmowane przez pacjentów z zaburzeniem osobowości typu borderline w życiu codziennym i podczas terapii. Psychiatria Polska (4).
Mandal, E., Kocur, D. (2015). Poczucie władzy a poczucie satysfakcji seksualnej w intymnych relacjach. Seksuologia Polska (1).
Mandal, E., Moroń, M. (2015). Kwestionariusz sekwencyjnych
technik wywierania wpływu w romantycznych związkach. Psychologia Społeczna (10).
Mandal, E. i wsp. (2015). Wzbudzanie zazdrości jako metoda wywierania wpływu w bliskich związkach. Psychologia Społeczna (2).
Young, J.E., Klosko, J.S. (2012). Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych. Warszawa.
Barbara Czardybon – dr n. hum. w zakresie filozofii, psychoterapeutka integracyjna i specjalistka psychoterapii uzależnień w procesie certyfikacji, certyfikowana specjalistka w zakresie pomocy psychologicznej dla par, trenerka umiejętności psychospołecznych, wykładowczyni akademicka oraz Studium Pomocy Psychologicznej dla Par IPZ PTP, Sosnowiec–Warszawa.
Inne z kategorii
Nowelizacja ustawy o przemocy domowej z perspektywy pokrzywdzonego seniora (3/146/2023)
14.12.2024
Olga Sitarz
Pojęcie „dobro seniora” praktycznie nie funkcjonuje w piśmiennictwie...
czytaj dalej
