Straumatyzowane dzieci

Dzieci, które przeżyły traumę, często błąkają się po krajobrazie pamięci wypełnionym wspomnieniami o tym, co się wydarzyło. Jednak to samo traumatyczne zdarzenie, którego doświadcza dziecko w wieku 7 lat, może być postrzegane przez nie w zupełnie innym świetle niż gdyby miało lat 11 lub 14. Jakie zatem czynniki mają wpływ na wystąpienie nasilonych objawów potraumatycznych?

Dzieci doświadczają wielu stresujących wydarzeń. Z całą pewnością ogromnie stresującymi i trudnymi dla dziecka zdarzeniami są śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców, a mimo to zjawiska te przeważnie nie będą traktowane jako traumatyczne.

Czym jest trauma?
Słowo „trauma” pochodzi z języka greckiego i oznacza ranę, zranienie. Termin ten odnosi się zazwyczaj do pojedynczych przerażających zdarzeń. O zdarzeniu traumatycznym mówimy wtedy, gdy doświadcza się go jako zagrażającego życiu bądź zdrowiu fizycznemu oraz gdy towarzyszymu poczucie bezradności i przerażenie, obrzydzenie lub strach (Greenwald, 2005, za: Taylor, 2020). Wydarzenia traumatyczne to takie, przed którymi nie możemy uciec. Zaliczamy do nich m.in.: surową dyscyplinę, przemoc domową, niekonsekwentne, niespójne zachowania rodzicielskie, przemoc fizyczną i emocjonalną, zaniedbanie, nadużywanie substancji psychoaktywnych przez rodziców, rozpad rodziny, wypadek samochodowy, pożar, wojnę.

Cechy doświadczeń traumatycznych to nieoczekiwane lub nagłe sytuacje, które pociągają za sobą śmierć lub zagrożenie dla zdrowia albo integralności fizycznej lub subiektywne uczucie intensywnej trwogi, wywołują wstrząs, przerażenie lub bezradność. Przykładami tych przeżyć są: bycie świadkiem lub bezpośrednią ofiarą przemocy w domu, szkole lub lokalnym środowisku, maltretowanie lub seksualne molestowanie dziecka, wypadek komunikacyjny, choroby, takie jak nowotwór, oparzenia, katastrofy naturalne, nagła śmierć, ekspozycja na wojnę, przesiedlenie czy zamach terrorystyczny. Mimo wszystko po doświadczeniu tego rodzaju traumatycznych przeżyć wiele dzieci wykazuje się odpornością i w związku z tym nie rozwijają się u nich długotrwałe objawy pourazowe. Wpływ na to mają różne czynniki, chociażby poziom rozwojowy, wrodzona lub wyuczona odporność oraz zewnętrzne źródła wsparcia.

Zatem reakcja dziecka na traumatyczne przeżycie będzie zależna od jego wieku i poziomu rozwojowego. Np. jeśli rodzice dobrze sobie radzą, u większości małych dzieci nie rozwijają się poważne czy długotrwałe objawy pourazowe (Laor, Wolmer, Cohen, 2001, za: Cohen, Deblinger, Mannarino, 2011). Jednak utrzymujące się traumy, które rozpoczynają się we wczesnym okresie życia, mogą bardziej dramatycznie zmienić jego bieg niż długotrwałe traumy, które mają swój początek później, w okresie dojrzewania. Nasuwa się zatem wniosek, że w pewnych okolicznościach ekspozycji na traumę młody wiek może mieć status ochronny, podczas gdy w innych sytuacjach może nieść ze sobą większe ryzyko w reakcji na zdarzenie traumatyczne.

Ponadto, czasem dzieci muszą znosić bardzo stresujące zdarzenia, ale potrafią dobrze się przystosować dzięki wsparciu ze strony rodziców, a także innych osób z ich otoczenia. Niestety, znaczący odsetek dzieci po doświadczeniu traumy odczuwa także wiele behawioralnych i emocjonalnych objawów, które utrzymują się do okresu dojrzewania, a także w dorosłości.

Czynniki wpływające na stopień traumatyzacji
Według klasyfikacji amerykańskiego National Institute of Mental Health (2001, za: Taylor, 2020), czynnikami wpływającymi na stopień traumatyzacji jednostki w wyniku określonego zdarzenia są: cechy dziecka, cechy związane z ekspozycją na traumę oraz czynniki pojawiające się po zaistnieniu traumy, zwane czynnikami potraumatycznymi.

Czynnikiem chroniącym i wspierającym zdrowienie w przypadku dzieci narażonych na stresujące doświadczenia jest bezpieczne przywiązanie. Jeśli dziecko wielokrotnie doświadczało krzywdy ze strony rodziców, wówczas rozwijające się przywiązanie nie ma charakteru bezpiecznego, a traumatyzujący. Wczesna trauma u dziecka oddziałuje najsilniej, ponieważ zmienia fundamentalne procesy neurochemiczne, wpływające na rozwój, strukturę oraz funkcjonowanie mózgu. Skutki traumy mają charakter kumulatywny, zaś dziecko, które styka się z chronicznymi, wielokrotnymi sytuacjami traumatycznymi, narażone jest na znacznie większe ryzyko zaburzeń, ponieważ jego układ neurobiologiczny adaptuje się do traumatycznej sytuacji.

Warto podkreślić, że dzieci doświadczające chronicznej traumy mają jakościowo inne objawy niż dzieci, które spotkało pojedyncze traumatyczne zdarzenie. Częsta ekspozycja może doprowadzić do tego, że przeżycia i reakcje dziecka wywołane konkretnymi traumatycznymi sytuacjami staną się typowymi reakcjami także w innych neutralnych sytuacjach. Młode osoby, u których mogło już dojść do osłabienia zdolności radzenia sobie ze stresem w związku z wcześniejszymi problemami ze zdrowiem psychicznym, są bardziej podatne na działanie zdarzenia traumatyzującego.

Postrzegany przez dziecko stopień własnego zaangażowania w traumatyczne zdarzenie obejmuje cechy związane z ekspozycją na traumę. Na reakcję dziecka wpływa również rodzaj doświadczanej traumy. Na przykład może mieć ono kontakt z różnymi traumatycznymi sytuacjami, takimi jak przemoc seksualna, fizyczna czy emocjonalna, przemoc w środowisku szkolnym, działania wojenne czy katastrofy naturalne. Na każde z tych wydarzeń może reagować objawami internalizacyjnymi, np. zaburzeniami nastroju, zaburzeniami lękowymi, jak i zachowaniami eksternalizacyjnymi, tj.: zachowaniami niedostosowanymi społecznie (wagary, ucieczki, lenistwo, kłamstwa), agresywnymi itd. Przy czym warto zaznaczyć, że przemoc fizyczna często prowadzi do zachowań eksternalizacyjnych, zaś wykorzystywanie seksualne do zachowań internalizacyjnych.

Im dłużej trwa traumatyczne zdarzenie, im jest poważniejsze, im częściej występuje, tym bardziej prawdopodobne jest, że jego skutki będą bardziej dotkliwe, np. w ich wyniku powstanie PTSD. Dodatkowo doświadczenia traumatyczne, które występują od dłuższego czasu, mogą doprowadzić do zmian w rozwoju i funkcjonowaniu mózgu, ponieważ dziecko adaptuje się do warunków otoczenia, w tym także do chronicznej traumy. Zachowania adaptacyjne, które pomagają chronić dziecko przed doświadczeniem skutków kolejnych traumatycznych zdarzeń, mogą do tego stopnia się utrwalić, że młoda osoba już ich nigdy nie porzuci, nawet gdy sytuacje traumatyczne nie będą już miały miejsca.

Na to, jak silna okaże się trauma, wpływa również reakcja, z jaką spotykają się dzieci po traumatycznym zdarzeniu. Udzielona od razu po takim zdarzeniu pomoc psychologiczna może skutecznie zredukować jego negatywne oddziaływanie, ponieważ pomoc psychologa czy psychoterapeuty przerwie proces przenoszenia początkowego doświadczenia strachu do pamięci długotrwałej. W tym przypadku ważne jest również wsparcie środowiska społecznego i rodzinnego, które dla dzieci i nastolatków ma ogromne znaczenie.

Krzywdzenie dziecka w rodzinie oddziałuje niezwykle traumatycznie na jego psychikę i rozwój, zwłaszcza wobec niezbyt dużej liczby czynników chroniących. Zwykle bowiem krzywdzeniu w jeden określony sposób często towarzyszą inne formy krzywdzenia, a wszystkie one wywierają zagrażający życiu wpływ na dziecko. Ponadto krzywdzenie pojawia się również w innych okolicznościach uprzedmiotowienia i deprywacji, dziecko jest bezpośrednio uwikłane w te sytuacje. Należy też pamiętać, że krzywdzenie ma długotrwały wpływ na dziecko.

Objawy zaburzenia stresowego pourazowego Jaana Haapassalo, Mervi Puupponen i Patricia M. Crittenden (1999) podają, że wszystkie typy krzywdzenia dzieci są powiązane z objawami zaburzenia stresowego pourazowego (ang. posttraumatic stres disorder, PTSD), (Taylor, 2020). Symptomy te obejmują dwie grupy: objawy unikania, tj.: amnezja, dysocjacja, odrętwienie emocjonalne oraz objawy intruzji i podwyższonego pobudzenia: koszmary senne, przebłyski retrospektywne, reakcje na wspomnienia krzywdzenia, słaba koncentracja, nadmierna czujność i wzmożona reakcja przestrachu.

Zaburzenie stresowe pourazowe odczuwa się jako przeskoki między stanem unikania – dysocjacja, a stanem ponownego doświadczania – zanurzanie, co odzwierciedla przejścia między dwiema różnymi strategiami radzenia sobie – unikającą (obronną) i ambiwalentną (represyjną). Zdarzenia traumatyczne mogą prowadzić do trwałego unikania związanych z nim myśli, a także do uzyskania kontroli nad zdarzeniami poprzez branie na siebie winy za ich powstanie, czy też poprzez tworzenie negatywnej wewnętrznej tożsamości osoby bezwartościowej i złej, która zasługuje na to, by ją krzywdzono i karano.

Bardzo wiele młodych osób doświadcza odtwarzania traumy. Odtwarzanie to można uznać za spontaniczną i mimowolną próbę zdominowania doświadczenia traumatycznego i towarzyszących mu przytłaczających uczuć poprzez powtarzanie go z iluzorycznym poczuciem kontroli. Przywoływanie traumy jest skutkiem odebrania bodźca przez wzgórze – mózgową centralną stację przekaźnikową – informacji sensorycznych. Stąd też informacja może trafić do dwóch miejsc. Powolną drogą górną do kory czołowej, która odpowiada za procesy myślowe i analizowanie, lub szybką drogą dolną, bezpośrednio do ciała migdałowatego, gdzie następuje reakcja na zagrożenie. Ciało migdałowate już w chwili urodzenia spełnia wszystkie swoje funkcje, czyli odpowiada na postrzegane zagrożenie, przygotowując organizm na reakcję zastygnięcia (zamrożenia), ucieczki lub walki. U dziecka możliwa jest tylko jedna z nich, tj. zastygnięcie. W ciele migdałowatym przechowywane jest utajone wspomnienie traumatycznego zdarzenia, które staje się odnośnikiem dla niebezpiecznych zdarzeń na długo, nim zdąży się wykształcić pamięć poznawcza, autobiograficzna. Natomiast, jeśli późniejsze zdarzenia przywołają utajone wspomnienia, to dziecko może postępować tak, jak one mu dyktują, choć nie będzie ich sobie w sposób świadomy przypominać (Taylor, 2020).

Dzieci nabywają wzorzec reakcji, który pod wieloma względami przypomina zachowanie osób dorosłych. W ostatnich latach dowiedziono, że wiele systemów wykonawczych w mózgu, które pomagają nam planować przyszłość, ograniczają reakcje behawioralne i regulują nasze zachowanie powstałe w okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości. Zapewnia to większą elastyczność emocjonalną i możliwość regulacji emocjonalnej w sytuacjach społecznych. Młodzi ludzie w dużym stopniu rozumieją znaczenie tego, czego doświadczyli i potrafią mieć wgląd pozytywny, jak i negatywny w ocenę własnego postępowania w tej sytuacji. Mogą zatem obwiniać i osądzać siebie i swoje reakcje oraz stawiać nieadekwatne żądania dotyczące tego, co powinni, a czego nie powinni byli zrobić. Doświadczają niezwykle intensywnych emocji, ale często mają problemy z ich wyrażaniem i mogą łatwo bronić się przed ich intensywnością, próbując stłumić te reakcje lub znajdując dla nich dramatyczny wyraz (samookaleczanie się, sięganie po środki psychoaktywne). Jednocześnie często mają duszę dziecka uwięzioną w ciele dorosłego. Intensywność ich emocji może mieć dziecinną jakość, podczas gdy ich myśli mogą odzwierciedlać bardziej „dorosły” system myślowy. Może więc nie jest to takie dziwne, że wielu młodych ludzi nie umie sobie poradzić z traumatycznymi wydarzeniami, które wydarzają się w burzliwym okresie dojrzewania.

W odpowiedzi na traumatyzujące zdarzenia, wielu młodych ludzi zaczyna wcielać się w dorosłe role, przechodzi przyspieszony proces dojrzewania i przestaje brać udział w aktywnościach, które osoby w ich grupie wiekowej uznają za interesujące. Ten zryw dojrzałości może skutkować usunięciem ich z grup społecznościowych i odizolowaniem od przyjaciół, ale wielu młodym osobom z czasem udaje się wykorzystać tę wiedzę w pozytywny sposób w kontaktach z innymi ludźmi. Niestety wiele dzieci wykorzystuje zachowania autodestrukcyjne, aby odwrócić uwagę od niepokoju i bolesnych wspomnień. Niektórzy wydają się również zależni od intensywnych bodźców, aby czuć, że żyją, mogą w związku z tym podejmować działania ryzykowne. Na przykład zwiększone spożycie alkoholu lub sięganie po narkotyki może być sposobem na złagodzenie napięcia i paraliżującego poczucia niedopasowania wśród młodych ludzi. (Również osoby dorosłe po doświadczeniu traumy sięgają po substancje psychoaktywne, by złagodzić skutki bolesnych zdarzeń.) Warto podkreślić, że narażenie na wykorzystywanie seksualne i przemoc domową są również czynnikami ryzyka nadużywania substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi.

Sposób postrzegania sytuacji traumatycznych a wiek dziecka
Dojrzewanie procesów myślowych, dające możliwość bardziej abstrakcyjnego myślenia i bardziej złożonego rozumowania może prowadzić do tego, że starsze dzieci i młodzież będą bardziej skupione na tym, co powinni byli zrobić, aby zmienić lub zapobiec traumatycznej sytuacji niż na głębokim poczuciu winy i odpowiedzialności za sytuację. Zdarzenie traumatyczne, którego doświadcza dziecko w wieku 7 lat, może być postrzegane przez nie w zupełnie innym świetle niż gdyby miało lat 11 lub 14.

Dzieci, które przeżyły traumę, często błąkają się po krajobrazie pamięci wypełnionym wspomnieniami o tym, co się wydarzyło. Wszystkie czynniki – od blizny, skaleczenia po wypadku, po dym, który przypomina pożar, którego ktoś doświadczył, zapach perfum sprawcy u ofiary gwałtu może wywołać wspomnienia i prowokować niekontrolowane reakcje. W codziennym życiu dziecka, w domu, w szkole, przedszkolu lub innym miejscu mogą pojawić się sytuacje lub bodźce, które łatwo wywołują reakcje, często bez świadomości dorosłych. Na przykład chłopiec, który brał udział w wypadku drogowym reagował silnym lękiem, gdy słyszał pisk hamulców przed szkołą. W tym momencie jego myśli natychmiast powracały do wypadku drogowego, który przeżył, a obrazy i wspomnienia z tego zdarzenia odtwarzały się w jego umyśle. Przebywając w klasie, często wchodził w swój własny świat i miał trudności z podążaniem za tym, co dzieje się wokół niego. Z uwagi na fakt, że szkoła znajdowała się w obszarze o dużym natężeniu ruchu, takie sytuacje często się powtarzały. Bodźce symboliczne związane z przeszłymi wydarzeniami, takie jak bajki czy programy telewizyjne, również mogą wywoływać reakcje obronne. Na przykład, gdy zdarzenie traumatyczne dla dziecka miało miejsce w okresie świąt, wówczas dni oznaczone na czerwono w kalendarzu mogą wywoływać u dziecka silną reakcję, czasami nawet bez rzeczywistej świadomości tego, jaki to dzień.

Mniejsza jest świadomość czynników wewnętrznych, pochodzących na przykład z ciała, które mogą łatwo obudzić myśli o doświadczeniu niż o czynnikach zewnętrznych. Dopóki materiał pamięciowy jest nieprzetworzony, myśli i wspomnienia często powracają. Jeśli dziecko nie było obecne, na przykład w przypadku śmierci ojca w wypadku przy pracy, wymyślone wersje tego, co się faktycznie wydarzyło mogą być czynnikiem wywołującym niepokój. Zdarza się również, że jeśli dziecko w wyniku czynnika wyzwalającego wejdzie w taki sam stan umysłu lub stan emocjonalny, jak podczas lub po traumatycznym zdarzeniu, może to obudzić traumatyczne wspomnienia. Pomocne w zrozumieniu tej sytuacji może być porównanie tego z obrazem pajęczej sieci, gdzie traumatyczne wydarzenia są splecione ze sobą przez emocjonalne wątki w jednym obszarze, wibracje będą odbijać się echem we wszystkich zakamarkach całej sieci.

Wrażenia cielesne i pozycje, które przyjmuje ciało, mogą również spontanicznie obudzić wspomnienia tego, co sięwydarzyło. Na przykład dziecko, które zostało zmuszone do przyjęcia odpowiedniej pozycji ciała podczas wykorzystywania seksualnego, tortur, a nawet badania lekarskiego, może mieć silną reakcję w sytuacjach, w których ponowniemusi przyjąć tę samą pozycję. Jeśli podczas traumatycznej sytuacji odczuje w okolicach brzucha uczucie silnego strachu, podobne odczucia w brzuchu mogą wywołać obrazypamięciowe z pierwotnego urazu.

Nowe sytuacje kryzysowe doświadczane w życiu dorosłym mogą szybko wywoływać myśli o negatywnych rzeczach, których wcześniej doświadczyliśmy jako dzieci lubnastolatkowie. Młodą kobietę, która została zgwałcona w wieku dorosłym, zapytano, jaka była jej pierwsza myśl, kiedy została zaatakowana. Odpowiedziała, że nie pojawiła się myśl, tylko obraz. Od razu zobaczyła obraz siebie, kiedy była małą dziewczynką (około 3-4 lat), gdy była świadkiem, jak jej ojciec zamyka matkę w mocnym uścisku, zanim jej starszy brat zdołał mamie pomóc.

Nasze doświadczenia życiowe lub doświadczenia życiowe bliskich nam osób są przechowywane w sieci pamięci ze skojarzeniami z innymi podobnymi sytuacjami tak, że nowa sytuacja może uwolnić myśli, emocje i reakcje cielesne z poprzednich doświadczeń. Jeśli takie zdarzenia są przechowywane w pamięci dzieci w postaci nieprzetworzonej, to najczęściej dzieci przeżywają je tak, jakby doświadczały na nowo tych samych traumatycznych zdarzeń.

Straumatyzowani rodzice a trauma u dzieci
Warto także przypomnieć, że reakcje rodziców mają ogromne znaczenie w przypadku przeżywania i przetwarzania traumatycznych sytuacji przez dzieci. Sytuacja staje się bardzo trudna i skomplikowana, zwłaszcza dla małych dzieci, jeśli rodzice lub dorośli, którzy na co dzień się nimi opiekują, są po doświadczeniu traumy. We wczesnym dzieciństwie dzieci są ściśle uzależnione od uregulowanej interakcji z najbliższymi opiekunami, najczęściej z matką. Interakcja jest wzajemnie regulowana i przeplatana, a zarówno matka,jak i dziecko nieustannie dostosowują swoją komunikację w odpowiedzi na sygnał z drugiej strony. Nawet 6-tygodniowe dzieci będą próbowały zwrócić na siebie uwagę nieuważnego opiekuna serią czynności i dźwięków. Z czasem dzieci stają się bardziej efektywne w osiąganiu interakcji z partnerem społecznym, a jednocześnie są w stanie lepiej zrozumieć intencje partnera. Matki z bezpiecznym przywiązaniem są bardziej wrażliwe, ciepłe i lepiej reagują na sygnały dzieci niż matki z niepewnym stylem przywiązania. Wrażliwość matki wykazuje również związek z rozwojem poznawczym dziecka(Evans i Porter, 2009, za: Dyregrov, 2010).

Ważne jest, aby zrozumieć, że zachowanie rodziców ma największe znaczenie dla małych dzieci. W tym początkowym okresie reakcje są najbardziej „zaraźliwe”, ponieważ dzieci są zależne od dorosłych, którzy potrafią zinterpretować i zrozumieć sytuację, a dzieci tego nie potrafią. Podczas gdy obecność objawów u niemowląt najlepiej przepowiadają reakcje rodziców, to traumatyczne wydarzenie najlepiej przewiduje objawy u starszych dzieci i młodzieży (Green i wsp., 1991, za: Dyregrov, 2010). Ale chociaż starsze dzieci i młodzież są mniej zależne od rodziców w interpretacji zdarzenia, jasne jest, że środowisko domowe (otwartość i wsparcie) ma również duże znaczenie w odniesieniu do tego, jak ta grupa radzi sobie z traumą.

Zakończenie
Jeśli straumatyzowane dziecko nie czuje się bezpieczne i spokojne, to zwykle czuje się przestraszone i spięte, jednak prawdopodobnie nie będzie w stanie rozpoznać tych uczuć, ale będzie manifestować takie zachowania, które zasugerują dorosłemu, że dziecko może odczuwać niepokój. Dopóki dziecko nie poczuje się spokojne i bezpieczne, to nie potrafi dobrze myśleć i rozumować, w konsekwencji może stać się jeszcze bardziej sfrustrowane, gdy dorośli próbują zmusić je do mówienia lub działania w logiczny sposób. Dopiero wówczas, kiedy dziecko poczuje się spokojne, może zacząć zastanawiać się i myśleć. Może także zacząć się naprawiać i leczyć po urazie.

Dorosły może umożliwić dziecku wyleczenie się z traumy, łącząc się z nim emocjonalnie (tj. będąc empatycznym, miłym i uważnym oraz słuchając go), co jest dla niego doskonałym miejscem do odkrywania swoich silnych emocji. To może pomóc mu poczuć się mniej przestraszonym swoimi silnymi emocjami i przyzwyczaić się do odzwierciedlaniai wyrażania swoich uczuć oraz zmartwień. Aby dziecko czuło się bezpieczne, wsparte emocjonalnie i fizycznie oraz pewne w kontaktach z innymi ludźmi, ważne jest, aby wzmocnić i pomóc wszystkim dorosłym wokół dziecka w ułatwieniu „środowiska gojenia” poprzez stanie się „terapeutą”.

Każdy dorosły może pozytywnie wpłynąć na straumatyzowane dziecko i pomóc mu wyzdrowieć – niezależnie od tego, czy jest przyjacielem, mentorem, wujem, ciocią, nauczycielem czy opiekunem. Umiejętności empatii, życzliwości, cierpliwości, dostrojenia, słuchania i doceniania każdego dziecka mogą na zawsze zmienić życie dzieci po traumie i zatrzymać traumatyczne doświadczenia prowadzące do poważnych problemów w późniejszym życiu.

_________

Maksymiliana Żaczek – psychoterapeutka poznawczo-behawioralna, a także psycholożka w Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” IPZ.

BIBLIOGRAFIA:

• Taylor Ch. (2020). Dzieci i młodzież ze zdezorganizowanym stylem przywiązania. Podejście mentalizowania w empatycznej opiece opartej na wiedzy o przywiązaniu i traumie. GWP, Sopot, 2020.
• Cohen J.A., Deblinger E., Mannarino A.P. (2011). Terapia traumy i traumatycznej żałoby u dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Dyregrov, A. (2010). Supporting Traumatized Children and Teenegers: A Guide to Providing Understanding and Help. London, Jessica Kingsley Publishers.
• Haapassalo J., Puujaapponen M., Crittenden P.M. (1999). Victim to victimizer: The psychology of isomorphism in a case of a recidivist
  pedophile in Findland. Journal of Child Sexual Abuse, 7, 97-115.

Inne z kategorii

Zapraszamy na webinar: „Nieoczywiste oznaki cierpienia – jak rozpoznać, że dziecko doznaje przemocy?"

08.04.2024

Wydawać by się mogło, że po cierpiącej osobie,...

czytaj dalej

Nie znaczy nie

25.10.2023

W ramach projektu realizowanego przez Fundację Autonomia Nie...

czytaj dalej