Kobiety z niepełnosprawnościami przeciwstawiają się przemocy

Artykuły „Niebieskiej Linii"

16.10.2023

Agata Teutsch

Poniżej publikujemy część artukułu z Nr6/131/2020

Kobiety z niepełnosprawnościami są 10-krotnie bardziej narażone na przemoc niż kobiety bez niepełnosprawności. Jednocześnie kobiety z niepełnosprawnościami mają bardzo ograniczone możliwości uzyskania należnej i rzetelnej dostępnej pomocy prawnej, psychologicznej, materialnej, w zakresie bezpiecznego miejsca zakwaterowania i innej. Fundacja Autonomia z Krakowa bierze udział w międzynarodowym projekcie, który ma na celu zmianę tej sytuacji.

Około jedna na pięć kobiet na świecie to kobieta z niepełnosprawnością. Każda osoba – choćby w związku z procesem starzenia się – w toku swojego życia, staje się czasowo lub trwale, osobą z niepełnosprawnością. Kobiety z niepełnosprawnościami to także nasze córki, matki, sąsiadki, babki, przyjaciółki, współpracownice.

Kobiety z niepełnosprawnościami są 10-krotnie bardziej narażone na przemoc, a dyskryminacja i przemoc ze względu na płeć często są przyczyną ich niepełnosprawności. Rozwiązania antyprzemocowe są niedostępne i nie uwzględniają wyzwań, przed jakimi stają kobiety z niepełnosprawnościami, wobec których bliscy, obcy i instytucje dopuścili się przemocy. Jednocześnie niemal nie prowadzi się działań, które koncentrowałyby się na wzmacnianiu, budowaniu poczucia sprawczości i autonomii kobiet z niepełnosprawnościami, przekazywaniu wiedzy na temat praw, w tym prawa i możliwości obrony.

W tym roku ruszył pierwszy, realizowany na tak szeroką skalę, międzynarodowy projekt, którego celem jest umożliwienie życia wolnego od przemocy i zwiększenie bezpieczeństwa kobiet z niepełnosprawnościami słuchu, ruchu, wzroku oraz niepełnosprawnością intelektualną, poprzez wykorzystanie i upowszechnianie strategii empowerment oraz narzędzia prewencji przemocy, jakim są warsztaty z samoobrony i asertywności. Zespołowi prowadzącemu trening dla trenerek, w którym mam przywilej i zaszczyt brać udział, przewodzi 69-letnia posiadaczka czarnego pasa w Karate i Aikido, trenerka empowermentowa, poruszająca się na wózku – Lydia Zjidel. Projekt realizuje fundacja Autonomia, a pismo „Niebieska Linia” objęło inicjatywę patronatem medialnym.

Kobiety, niepełnosprawność, przemoc

Z badań przeprowadzonych w Polsce przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich wynika, że blisko 80% kobiet z niepełnosprawnościami pada ofiarą przemocy psychicznej i fizycznej. Przemoc ta jest częściej długotrwała oraz niesie ze sobą trwalsze i poważniejsze skutki.

Kobiety z niepełnosprawnościami są bardziej narażone na przemoc zarówno w perspektywie, w której mówimy o przemocy bezpośredniej, obejmującej przemoc fizyczną, seksualną, psychologiczną i ekonomiczną, jakiej dopuszczają się osoby (z rodziny i instytucji), i jaka często jest akceptowana lub nawet usprawiedliwiana przez społeczeństwo; jak i o przemocy pośredniej – która odnosi się do przemocy strukturalnej, charakteryzującej się normami, postawami i stereotypami dotyczącymi płci (i innych kate-
gorii tożsamościowych), działających w szerszym kontekście społecznym. Pośrednia przemoc tworzy i utrwala postawy i stereotypy, które normalizują przemoc wobec kobiet.

Przemoc wobec kobiet w bardzo wysokim stopniu ma charakter przemocy instytucjonalnej, strukturalnej, a także przemocy ze strony państwa.

Możliwość uwolnienia się od przemocy w przypadku kobiet z niepełnosprawnościami jest dużo trudniejsza niż w przypadku kobiet bez niepełnosprawności. Kobiety z niepełnosprawnościami mają bardzo ograniczone możliwości uzyskania należnej i rzetelnej dostępnej pomocy prawnej, psychologicznej, materialnej, w zakresie bezpiecznego miejsca zakwaterowania i innej.

Przeszkodę w dostępności do rzetelnej pomocy i dochodzeniu praw stanowią nie tylko bariery fizyczne (niedostępny transport, schroniska) i komunikacyjne (brak informacji na temat praw i możliwości ochrony i pomocy dla kobiet z niepełnosprawnością słuchu, wzroku albo intelektualną, a także rozwiązań, które pozwoliłyby na zgłoszenie przemocy albo uzyskanie pomocy). W uzyskaniu pomocy znaczącą rolę odgrywają postawy, brak wiedzy i umiejętności profesjonalistek/ów, zwłaszcza służb pierwszego kontaktu (policja, pomoc społeczna, ochrona zdrowia). Prowadzi to do sytuacji, w których pokrzywdzona nie uzyskuje pomocy/
usług wcale albo w niewystarczającym zakresie.

W przypadku kobiet z niepełnosprawnościami przemoc ze względu na płeć często łączy się z przemocą i dyskryminacją ze względu na inne przesłanki (wiek, orientację seksualną, pochodzenie) – mówimy o dyskryminacji krzyżowej/intersekcjonalnej. Kobiety z niepełnosprawnościami są postrzegane i traktowane przez pryzmat stereotypów dotyczących zarówno płci, jak i niepełnosprawności.

Kobiety z niepełnosprawności są pozbawiane podstawowych praw człowieka – prawa do zdrowia, edukacji i pracy, zabezpieczenia społecznego i zdrowotnego, mieszkań, opieki, poszanowania prywatności, autonomii, godności, w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego i w każdej innej sferze życia społecznego i publicznego.

Restrykcje dotyczące poruszania się i funkcjonowania instytucji publicznych oraz pandemia COVID-19 jako taka pogorszyła w szczególności sytuację kobiet z niepełnosprawnościami i/w tym starszych oraz kobiet opiekujących się i mających na utrzymaniu osoby z niepełnosprawnościami (głównie dzieci i rodziców/teściów). Kobiety są „uwięzione” w domach, przemoc w sytuacjach kryzysowych narasta, część z nich straciła pracę zarobkową (jeśli ją miała), ograniczony jest dostęp do służb pomocowych, ochrony zdrowia i policji. Kobiety są obarczone dodatkowymi obowiązkami w zakresie usług społecznych – opiekuńczych i dotyczących edukacji. Kobiety z niepełnosprawnościami i kobiety starsze z powodu instytucjonalizacji często żyją w domach opieki,
są izolowane i ignorowane. Domy opieki, także z powodu braku odpowiedniego finansowania przez państwo, stały się w okresie pandemii, miejscami najwyższego zagrożenia śmiercią z powodu zakażenia.

Samoobrona i empowerment dla kobiet z niepełnosprawnościami

Wspomniana wcześniej Lydia Zjidel stoi na czele zespołu trenerskiego, prowadzącego specjalistyczny trening dla trenerek WenDo i innych metod feministycznej samoobrony, w projekcie „Nie znaczy nie – przeciwdziałanie przemocy wobec kobiet z niepełnosprawnościami”. Uczestniczy w nim 6 trenerek WenDo z Polski, związanych z fundacją Autonomia.

Lydia Zjidel, aktualnie trenerka empowermentowej samoobrony dla kobiet i dziewcząt z niepełnosprawnościami, uczestniczyła w pierwszym kursie samoobrony dla kobiet na wózkach i poruszających się o kulach, który odbył się w Holandii w 1984 roku (w tym samym czasie podobny kurs został zorganizowany w Stanach Zjednoczonych). Było to pod koniec rehabilitacji, którą przechodziła po wypadku samochodowym, który zdarzył się w październiku 1982 roku. Do dziś podkreśla znaczenie tego pierwszego kursu, ponieważ stał się wtedy ten sam „cud”, który, jak mówi „obserwuję w przypadku setek i tysięcy uczestniczek i uczestników kursów, które teraz prowadzę”. W ciągu kilku lat zdobyła kompetencje trenerskie i zaczęła wypracowywać własne metody empowermentowej pracy z kobietami i dziewczynkami (oraz mężczyznami i chłopcami). Od kilkudziesięciu lat prowadzi
także szkolenia trenerskie, takie jak to, w którym biorę udział.

Feministyczne i empowermentowe metody samoobrony są czymś więcej niż tylko nauką uderzeń i kopnięć; jest to potężna broń – wtedy, gdy nauka uwzględnia wiedzę na temat różnych typów i form przemocy, dyskryminacji i opresji, których ofiarami mogą się stać kobiety z niepełnosprawnościami.

W trakcie zajęć z empowermentowej, feministycznej samoobrony, dla których podstawową zasadą i celem jest wzmocnienie/empowerment, kobiety i dziewczęta z niepełnosprawnościami odkrywają swoje możliwości, umiejętności, zdolności.

Przekonanie na temat słabości i bezradności kobiet w ogóle, w przypadku kobiet z niepełnosprawnościami, jest jeszcze silniej obecne, wtłaczane, zinternalizowane. Dlatego też nacisk kładzie się na elementy likwidujące wszystkie negatywne przekonania dotyczące niepełnosprawności i niemożności.

WenDo, i inne metody feministycznej samoobrony dla kobiet i dziewcząt z niepełnosprawnościami, dokładnie tak, jak w przypadku zajęć dla kobiet bez niepełnosprawności, łączą elementy podnoszenia poczucia własnej wartości, sprawczości, ćwiczenia związane z samostanowieniem, wyznaczaniem granic, asertywnością, reakcji w sytuacji opresji, przemocy i molestowania oraz techniki fizycznej obrony i ćwiczenia fizyczne, które dają szansę na doświadczenie przez uczestniczki możliwości, jakie daje im ich ciało i głos.

Odzyskanie lub odkrycie fizycznych i psychicznych możliwości i siły, w połączeniu ze zrozumieniem tego, jaki wpływ na kobiety z niepełnosprawnościami ma opresja i przemoc, z jakimi spotykają się w ciągu swojego życia, są podstawą efektu upełnomocnienia/empowermentu, który dają kursy samoobrony i asertywności dla kobiet i dziewcząt (także z niepełnosprawnościami). Bez względu na ograniczenia, możliwości i niemożliwości, wszystkie kobiety i dziewczynki z niepełnosprawnościami uczą się akceptacji dla siebie samych, szacunku, docenienia siebie, swojego ciała, swoich możliwości i szczególnie rozwiniętych zdolności.

Ze względu na opresję związaną z płcią, Lydia Zjidel absolutnie odradza prowadzenie warsztatów i zajęć z samoobrony i asertywności dla grup mieszanych, składających się z kobiet i mężczyzn lub z dziewcząt i chłopców (bez względu na inne cechy tożsamości). Jak pisze: „Pojawia się wtedy tendencja do koncentrowania się na ograniczeniach związanych z niepełnosprawnością, a nie na różnicach w wychowaniu i traktowaniu dziewcząt i chłopców, kobiet i mężczyzn, które mają dużo większy i bardziej negatywny wpływ na możliwość ochrony swoich granic i obrony”.

Dodatkowo wprowadza to zagrożenie niezrozumienia, iż kobiety i dziewczynki z niepełnosprawnościami mogą być ofiarami przemocy, także seksualnej, a mężczyźni i chłopcy (w tym z niepełnosprawnościami, a także opiekunowie) – jej sprawcami.

Z doświadczeń i badań Lydii Zjidel wynika, że zajęcia z empowermentowej i feministycznej samoobrony mają niepodważalne znaczenie dla wzmocnienia kobiet i dziewcząt z niepełnosprawnościmi i dają im siłę potrzebną do zmierzenia się z wyzwaniami patriarchalnego i stworzonego bez uwzględnienia sytuacji osób z niepełnosprawnościami świata. Jak pisze Lydia Zjidel „Czasem prosta technika samoobrony, czasem odpowiednie słowa albo wiedza na temat doświadczeń i sposobów reakcji innych niepełnosprawnych kobiet, zawsze połączone z szacunkiem dla warunków i możliwości kobiet niepełnosprawnych, stanowią składniki kursu samoobrony, które – jak wielokrotnie widziałam – zmieniły życie wielu niepełnosprawnych kobiet i dziewcząt”.

(...)