Zastępczy nie znaczy gorszy

Niebieska Linia nr 4 / 2002

Rodzina zastępcza stanowi szansę na prawdziwy dom dla dziecka opuszczonego, osieroconego przez rodziców, którzy nie chcą, nie mogą lub nie są w stanie wypełniać swoich obowiązków.

   Rodzina zastępcza jest jedną z form rodzinnej opieki nad dzieckiem całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodzicielskiej (osieroconym biologicznie lub społecznie), którą przewidziało polskie ustawodawstwo jako alternatywę dla domów dziecka. Dzięki niej dziecko otrzymuje szansę na normalny rozwój - psychiczny, intelektualny i społeczny.   W Polsce instytucja rodziny zastępczej ma swe korzenie już w czasach średniowiecza, kiedy to zakon Salezjanów wyszukiwał dzieciom porzuconym lub osieroconym rodziny chcące się nimi zaopiekować, oferując w zamian nawet pomoc materialną. Pierwszym polskim aktem prawnym, w którym odniesiono się do opieki na dzieckiem, była Konstytucja z 17 marca 1921 r., jednak w latach 20. XX wieku zabrakło innych regulacji prawnych dotyczących tej kwestii. Działalność prowadzona przez rodziny zastępcze podlegała natomiast kompetencji samorządu terytorialnego. W 1925 r. w Wydziale Magistratu miasta Łodzi zdecydowano się na oddanie osamotnionych dzieci pod opiekę rodzicom obcym, którzy musieli spełnić określone warunki: być zdrowi na ciele i umyśle, posiadać odpowiednie mieszkanie, z zamiłowaniem oddać się wychowaniu dziecka i otoczyć je należną opieką. Dzieciom zapewniono też bezpłatną opiekę medyczną, lekarstwa i leczenie w szpitalach. Miały także możliwość wyjazdu na kolonie wypoczynkowe finansowane z kasy miejskiej. Opiekunowie natomiast otrzymywali - w formie rekompensaty za poniesione koszty - stałe opłaty i świadczenia. Kontrola przestrzegania wydanych przez radę gminy przepisów oraz wyciąganie konsekwencji wobec rodziny zastępczej, łącznie z odebraniem dziecka, należała do kompetencji wydziału opieki społecznej.   Model rodziny zastępczej, który stworzony został przez władze samorządowe w Łodzi, niewątpliwie przyczynił się do rozwoju tej formy opieki w obecnym kształcie. Wprawdzie w latach 1950-1970 rodzina zastępcza nie odgrywała większej roli ze względu na upowszechnienie instytucjonalnych form zastępczej opieki, to jednak obecnie zyskuje coraz więcej zwolenników. Podkreśla się bowiem, że rodzina lepiej zaspakaja indywidualne potrzeby dziecka i oddziałuje na nie w taki sposób, że zaczyna ono w większym stopniu rozumieć wartość pracy, szanować swoje rzeczy, wykazuje też więcej inicjatywy i inwencji, stając się bardziej samodzielne. Kiedy dziecko czuje się związane emocjonalnie z osobą, która mówi mu, jak ma postępować, szybciej przyswaja normy moralnego postępowania.

Kto wspiera rodzinę zastępczą?

   Działalność opiekuńczo-wychowawcza prowadzona przez rodziny zastępcze należy do kompetencji powiatu. Funkcjonujące tam centrum pomocy rodzinie zastępczej inicjuje i wspomaga zastępcze formy opieki, szkoli (także za pośrednictwem działających na jego zlecenie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych lub innych podmiotów) i kwalifikuje kandydatów na rodziców zastępczych. Prowadzi dla nich, a także dla dzieci oddanych pod ich opiekę, poradnictwo i terapię. Natomiast do zadań starosty należy udzielanie obligatoryjnej pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w rodzinie zastępczej dziecka oraz fakultatywnych świadczeń jednorazowych na pokrycie niezbędnych wydatków związanych z jego potrzebami (np. na urządzenie pokoju). Oprócz tego obowiązkiem starosty jest pokrywanie kosztów wynikających ze zdarzeń losowych, takich jak kradzież czy powódź. Pomoc udzielana jest w formie decyzji administracyjnej.

Sposoby jej powoływania

   W świetle art. 33 c ustawy o pomocy społecznej wyróżniamy dwa tryby powoływania rodziny zastępczej:

sądowy, który występuje wtedy, gdy jest zagrożone dobro dziecka, ponieważ rodzice naturalni nie wykonują w sposób należyty władzy rodzicielskiej. Orzeczenie sądu opiekuńczego stanowi podstawę umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej.

administracyjny - stosowany wówczas, gdy wystąpi pilna potrzeba zapewnienia dziecku opieki zastępczej, a rodzice zgłoszą wniosek lub wyrażą na zgodę na ten rodzaj opieki. Najpierw starosta zawiera umowę cywilnoprawną z rodziną zastępczą, a następnie zawiadamia sąd, który orzeka o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej bądź placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Kto może być rodzicem zastępczym?

   Zgodnie z art. 33d ustawy o pomocy społecznej może być nim zarówno osoba nie pozostająca w związku małżeńskim, jak i małżonkowie. Konieczne jest jednak spełnienie następujących warunków:

rękojmia należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej - rodzice zastępczy potrafią oddziaływać wychowawczo na dziecko, stworzyć ciepłą rodzinną atmosferę, pozwalającą na zrozumienie i zrealizowanie potrzeb dziecka, są skłonni do poświęceń;

mają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich;

mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania;

nie zostali pozbawieni ani nie zawieszono im władzy rodzicielskiej;

nie cierpią na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad dzieckiem, co wymaga potwierdzenia zaświadczeniem lekarskim;

uzyskali pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej.

   Przy doborze rodziny zastępczej ważne jest także - stosownie do § 3 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie rodzin zastępczych - uwzględnienie:

różnicy wieku między kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej a dzieckiem (takiej jak w rodzinie naturalnej);

zasady nierozłączania rodzeństwa, chyba że dobro dziecka przemawia za odstępstwem od niej; w tym samym czasie w jednej rodzinie nie można umieścić więcej niż trójki dzieci, jednak w wypadku rodzeństwa czyni się wyjątek.

poziomu rozwoju i sprawności dziecka, do którego dostosowuje się możliwości kandydatów na rodziców zastępczych, ze szczególnym uwzględnieniem pomocy resocjalizacyjnej i profilaktyczno-wychowawczej;

opinii dziecka - w miarę możliwości;

możliwości poprawy sytuacji dziecka poprzez umieszczenie go u osób spokrewnionych lub spowinowaconych.

Rodzina zastępcza a władza rodzicielska

   Od strony formalnoprawnej rodzina zastępcza przejmuje i realizuje tylko część obowiązków rodzicielskich, o jakich mowa w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Należą do nich zgodnie z art. 1121 powołanej ustawy wyłącznie:

wykonywanie bieżącej pieczy nad osobą małoletniego oraz

reprezentowanie go w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb jego utrzymania.   W przepisach ustawy o pomocy społecznej (art. 33b i 33c) stwierdza się, że rodzina zastępcza sprawuje opiekę i wychowuje dziecko pozbawione całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej.   Obydwie regulacje prawne oznaczają, iż rodzina zastępcza ma obowiązek troszczyć się o to, by dziecko miało odpowiednie do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju możliwości właściwej edukacji (uczęszczało do szkoły i należycie wypełniało obowiązki szkolne), rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i kulturalnego. Powinno otrzymać należyte wychowanie, we właściwy sposób spędzać wolny czas, rozwijać swe zainteresowania, odpoczywać. Dziecko musi mieć zapewnione bezpieczeństwo i należyte warunki egzystencji: racjonalne żywienie, odpowiednią odzież i warunki mieszkaniowe. W związku z tym rodzice zastępczy mają również za zadanie dochodzić świadczeń alimentacyjnych od osób zobowiązanych (najczęściej rodziców naturalnych) oraz podejmować działania prowadzące do wyegzekwowania przyznanej dziecku renty - zarówno ubezpieczeniowej, umownej, jak i odszkodowawczej.   Natomiast rodzice dziecka, którzy nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej ani nie została im ona zawieszona bądź ograniczona, mają prawo i obowiązek sprawować nad małoletnim pieczę, która nie ma charakteru bieżącego (np. mogą zdecydować bez konsultacji z rodzicami zastępczymi, do jakiej szkoły będzie uczęszczać dziecko). Zarządzają również majątkiem dziecka i reprezentują je we wszystkich kwestiach nie związanych z dochodzeniem świadczeń przeznaczonych na utrzymanie (np. w procesie o odszkodowanie, w sprawach przed organami administracyjnymi).   Takie uregulowanie wzajemnego zakresu prawa i obowiązków rodziców zastępczych i naturalnych powoduje niejednokrotnie wystąpienie sytuacji konfliktowych. Dlatego też sąd opiekuńczy, kierując się dobrem dziecka, może ten zakres zmniejszyć bądź rozszerzyć.   Zdarzają się sytuacje, że przedstawicielem ustawowym dziecka (np. sieroty biologicznej), zamiast rodziców naturalnych, będzie opiekun. Sprawując pieczę nad osobą i majątkiem dziecka, podlega on nadzorowi sądu opiekuńczego i we wszystkich ważniejszych sprawach z tego zakresu ma obowiązek uzyskania jego zezwolenia.

Rodzina zastępcza a prawo pracy

   W znowelizowanym 13 stycznia 2002 r. Kodeksie pracy przewidziano, że pracownica, która przyjęła na wychowanie dziecko jako rodzina zastępcza, w przypadku gdy sama urodzi dziecko, będzie miała prawo do urlopu macierzyńskiego w wymiarze 18 tygodni, a więc o 2 tygodnie więcej, niż gdyby nie sprawowała zastępczej opieki rodzinnej. Jeśli natomiast po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni urlopu matka zdecyduje się powrócić do pracy, pozostałą część urlopu (odpowiednio 4 tygodnie, 12 tygodni) będzie mógł wykorzystać ojciec zastępczy. W tym wypadku konieczna jest pisemna rezygnacja pracownicy ze swojego uprawnienia oraz pisemny wniosek pracownika o udzielenie tegoż urlopu.   Pracownica, która przyjęła na wychowanie dziecko jako rodzina zastępcza, może również skorzystać z urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego. Wynosi on maksymalnie 16 tygodni, gdyż może być wykorzystywany jedynie do ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia. Urlop nie może być jednak krótszy od 8 tygodni, gdy przyjęte zostanie dziecko do jednego roku życia (np. tydzień przed ukończeniem pierwszych urodzin). Po wykorzystaniu 14 tygodni urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego kobieta ma prawo zrezygnować z pozostałej części na rzecz pracującego ojca, do którego wówczas stosuje się opisane wyżej regulacje.

Inne obowiązki

   Rodzina zastępcza, zgodnie z unormowaniami zawartymi w rozporządzeniu w sprawie rodzin zastępczych, ma obowiązek:

kierować się dobrem przyjętego dziecka oraz poszanowaniem jego praw, takich jak: wiedza o pochodzeniu, podtrzymywanie kontaktu emocjonalnego z rodziną naturalną i innymi osobami bliskimi, poszanowanie godności oraz ochrona przed wszelkimi formami przemocy;

sprawować osobistą opiekę nad dzieckiem oraz realizować jego specyficzne potrzeby, np. kształcenia specjalnego;

współpracować z sądem opiekuńczym i powiatowym centrum pomocy właściwym ze względu na miejsce zamieszkania rodziny zastępczej (np. informowanie o stanie zdrowia dziecka, o jego postępach w nauce, o trudnościach w sprawowaniu nad nim opieki oraz o problemach wychowawczych, takich jak samowolne oddalenie się trwające dłużej niż 24 godziny, zawiadamianie centrum pomocy o trwającej dłużej niż miesiąc przerwie w sprawowaniu osobistej opieki nad dzieckiem, spowodowanej problemami zdrowotnymi, losowymi rodzica bądź okresowym umieszczeniem dziecka w szpitalu, sanatorium, placówce resocjalizacyjnej, ośrodku szkolno-wychowawczym, internacie, bursie, stancji czy w domu pomocy społecznej).

Jak długo trwa opieka?

   Funkcja rodziny zastępczej z mocy prawa ustaje z dniem osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Jednak może się zdarzyć, że konieczność zapewnienia dziecku innego rodzaju opieki zaistnieje wcześniej. Sytuacja taka zachodzi wówczas, gdy:

rodzina zastępcza nie wypełnia w sposób należyty powierzonych jej obowiązków (np. zaprzestała osobistej opieki na dzieckiem, stosuje wobec niego przemoc);

ustanie jedna z przesłanek, która sprawiła, że powstała zastępcza forma opieki nad dzieckiem (np. rodzic zostanie pozbawiony władzy rodzicielskiej lub zapadnie na chorobę uniemożliwiającą mu właściwą opiekę nad dzieckiem);

możliwy jest powrót dziecka do rodziny naturalnej (np. poprawiła się jej sytuacja mieszkaniowa i majątkowa).

Rodzaje rodzin zastępczych:

   W aktach prawnych i literaturze związanej z omawianym zagadnieniem spotyka się różne kryteria podziału rodzin zastępczych. Najczęstszym wyróżnikiem jest wzgląd na:

1. pokrewieństwo lub jego brak w stosunku do dziecka;
2. obowiązek alimentacyjny;
3. specjalizację funkcji opiekuńczych rodziców zastępczych.

   Pierwszy podział, nazywany normatywnym, wynika z ustawy o pomocy społecznej (art. 33e ust. 1) oraz w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie rodzin zastępczych (§ 3 ust. 2 i 3). Zgodnie z nim wyróżniane są rodziny:

spokrewnione lub spowinowacone, które przyjmując dziecko, kierują się moralnym obowiązkiem albo potrzebą serca, miłością;

nie spokrewnione - ich motywacja jest bardzo różna, począwszy od chęci zrekompensowania sobie braku własnego potomstwa, aż po pobudki altruistyczne;

pełniące zadania pogotowia rodzinnego.

   Druga z typologii wykorzystywana jest między innymi przy ustalaniu pomocy materialnej dla rodziny zastępczej. Dzięki niej wyróżniamy dwa rodzaje zastępczych rodzin spokrewnionych:

w stopniu zobowiązującym do alimentacji (dziadkowie oraz dorosłe rodzeństwo);

w stopniu nie zobowiązującym do alimentacji (np.: ciotki, wujkowie).   Trzeci podział obejmuje rodziny zastępcze:

terapeutyczne - które podejmują się opieki nad dzieckiem wymagającym, ze względu na stan zdrowia, szczególnej troski i stosowania stałych specjalistycznych zabiegów leczniczych oraz wychowawczych;

resocjalizacyjne - najrzadziej występujące w Polsce. Wychowują dzieci, które nie wkroczyły jeszcze na drogę przestępstwa, ale ich postępowanie ujawnia daleko posuniętą demoralizację i społeczne niedostosowanie, bądź też dzieci zagrożone demoralizacją;

preadopcyjne - przyjmują dziecko na pewien czas (określony lub nie), zwany okresem przystosowawczym, gdyż chcą je adoptować w przyszłości. Pobyt w rodzinie pozwala na zebranie informacji o przysposabiających oraz ustalenie prognozy rozwojowej dziecka. Takie postępowanie ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci starszych lub chorych. Umieszczenie dziecka w preadopcyjnej rodzinie zastępczej jest traktowane jako umieszczenie w zwykłej rodzinie zastępczej.

Najważniejsze akty prawne dotyczące problematyki rodziny zastępczej:

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. nr 9, poz. 59 ze zm.)

Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 1998 r. nr 64, poz. 414 ze zm.)

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 ze zm.)

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.);

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy (Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.)

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 września 2001 r. w sprawie rodzin zastępczych (Dz.U. nr 120, poz. 1284)

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 września 2001 r. w sprawie wywiadu środowiskowego (rodzinnego) oraz rodzajów dokumentów wymaganych do przyznania renty socjalnej (Dz.U. nr 114, poz. 1220)

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 października 2001 r. w sprawie udzielania pomocy na usamodzielnienie, kontynuowanie nauki oraz zagospodarowanie dla pełnoletnich osób z rodzin zastępczych oraz osób opuszczających niektóre typy placówek opiekuńczo-wychowawczych i domów pomocy społecznej, zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich i specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze (Dz.U. nr 120, poz. 1293).

E.R.

Inne z kategorii

Poszukujemy osoby pierwszego kontaktu i obsługi sekretariatu

26.01.2024

czytaj dalej

Ośrodki dla Pokrzywdzonych Przestępstwem

21.08.2023

„Niebieska Linia” Instytutu Psychologii Zdrowia PTP świadczy pomoc...

czytaj dalej