Wiedzieć na pewno... Badania wśród nauczycieli na temat przemocy seksualnej wobec dziecka

Aktualności

31.12.2015

Niebieska Linia nr 6 / 2015

Podstawowym środowiskiem, które ma za zadanie chronić przed przemocą powinna być rodzina, ale gdy to właśnie w niej dziecko jest krzywdzone, funkcję tę musi przejąć szkoła. Nauczyciele powinni mieć odpowiednią wiedzę, która pomogłaby w sprawnym i efektywnym rozpoznawaniu objawów występowania przemocy oraz pierwszej interwencji. Istotne wydaje się więc zagadnienie – czy nauczyciele posiadają taką wiedzę?

Obecnie społeczeństwo coraz częściej boryka się z licznymi sytuacjami, które sprzyjają pojawianiu się przemocy, np. problem bezrobocia, kryzys życia rodzinnego, mediatyzacja rodziny. J. Surzykiewicz (2000, s. 20) do powszechnie znanej definicji przemocy dodaje, że zjawisko to wiąże się ze świadomym wywieraniem presji na słabszą jednostkę bądź grupę, z wykorzystywaniem własnej przewagi fizycznej lub psychicznej, a Jerzy Mellibruda (2009) uważa, że wszyscy spotykamy się z przemocą, odgrywając jedną z trzech ról: ofiary, sprawcy lub świadka. Problem przemocy jest zjawiskiem społecznym – pojawia się w życiu rodzinnym, szkolnym, a także w środowisku pracy.

Przez przemoc wobec dziecka rozumie się każde działanie, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka (Mossakowska, 1993, s. 182). Często jest ona skutkiem powielania przez rodziców wzorców wyniesionych z domu rodzinnego. Wśród przyczyn psychologicznych przemocy wyróżnić można (Czarnecki, 2013, s. 83): niską samoocenę, brak samokontroli, poczucie osamotnienia, brak zdolności do empatii, nieumiejętność nawiązywania poprawnych relacji społecznych. Przemoc wobec dziecka najczęściej przejawia się w czterech wymiarach, jako: zaniedbywanie dziecka, przemoc psychiczna, przemoc fizyczna, wykorzystywanie seksualne.

Przemoc seksualna wobec dziecka

W Polsce o krzywdzeniu seksualnym dzieci, szczególnie przez bliskie im osoby, wciąż się niewiele mówi. W literaturze przedmiotu ten rodzaj przemocy jest zamiennie określany jako: wykorzystywanie seksualne, krzywdzenie seksualne, molestowanie seksualne czy też nadużycie seksualne.

Nadużycie seksualne to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować oraz które naruszają normy prawne i społeczne (Brągiel, 2004, s. 296). Osoba dojrzała wciągająca dziecko w tę aktywność ma na celu seksualne pobudzenie i uzyskanie satysfakcji erotycznej (Jarosz, 1999, s. 218–219).

Wykorzystywanie seksualne dziecka wiąże się z aktywnością seksualną, jakiej dziecko nie jest w stanie zrozumieć, a tym samym udzielić na nią świadomej zgody, i do której z pewnością nie dojrzało rozwojowo. Wykorzystywanie seksualne dzieci może obejmować zarówno zachowania z kontaktem fizycznym (pobudzanie intymnych części ciała), jak też bez kontaktu fizycznego. W drugim przypadku może ono dotyczyć różnych aktywności, np.: pokazywanie dziecku pornografii, filmowanie i fotografowanie dziecka w seksualnych pozach, zachęcanie dziecka do słuchania lub obserwowania aktów seksualnych, podglądanie dziecka w sytuacjach intymnych, prowadzenie z dzieckiem rozmów o treści seksualnej, ekshibicjonizm – pokazywanie dziecku przez dorosłego swoich intymnych części ciała, masturbowanie się w jego obecności itp. Według danych Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci w 2012 roku [1] 15% dzieci doświadczyło przemocy seksualnej, z czego 6% z kontaktem fizycznym, 9% bez takiego kontaktu. Zdecydowanie częściej ofiarami przemocy seksualnej były dziewczęta.

Według Informacji Statystycznej [2] niemal połowę pokrzywdzonych we wszystkich kategoriach przestępstw na tle seksualnym stanowią osoby małoletnie. Dowodzi to tezy, że dzieci i młodzież są grupą szczególnie narażoną na stanie się ofiarą tego rodzaju przestępstwa.

Sprawcami przemocy seksualnej wobec dzieci są najczęściej członkowie najbliższej rodziny – ojcowie, matki, dziadkowie, wujkowie, bracia, kuzyni – przemoc ta ma zazwyczaj charakter kazirodczy. Taka przemoc ze względu na fakt pokrewieństwa jest szczególnie dotkliwa dla ofiary, wiąże się bowiem z zależnością od sprawcy, która utrudnia możliwość ucieczki czy separacji oraz umożliwia sprawcy stały kontakt ze swoją ofiarą.

Pierwszym i podstawowym środowiskiem, które chroni przed przemocą powinna być rodzina, ale gdy to właśnie w niej dziecko doznaje urazów fizycznych, psychicznych czy jest wykorzystywane seksualnie, funkcję tę musi przejąć szkoła. Szkoła zajmuje ważne miejsce w systemie działań nakierowanych na ochronę dzieci przed patologią i przemocą. Jej zadaniem jest podejmowanie działań skierowanych na wczesne wykrywanie przypadków krzywdzenia dzieci oraz zapobieganie pojawianiu się przemocy. Osoby pierwszego kontaktu to nauczyciele i wychowawcy wspierani przez pedagogów czy psychologów szkolnych.

Rolą nauczyciela jest przede wszystkim: rozpoznawanie objawów krzywdzenia, wstępna weryfikacja danych poprzez rozmowę z dzieckiem, ewentualnie z opiekunem prawnym, powiadomienie o sytuacji dziecka szkolnego pedagoga, psychologa, dyrektora. Nauczyciel powinien posiadać odpowiednią wiedzę, która pomogłaby mu w sprawnym i efektywnym rozpoznawaniu objawów występowania przemocy oraz pierwszej interwencji.

Poziom wiedzy nauczycieli na temat molestowania seksualnego

Badania na temat stanu wiedzy nauczycieli odnośnie do nadużyć seksualnych wobec dzieci przeprowadzono w dwóch szkołach gimnazjalnych na terenie powiatu bialskiego[3].

Wykres 1. Dzieci, jako ofiary molestowania seksualnego – w opinii nauczycieli

Źródło: Badania do pracy licencjackiej G. Sidoruk: Molestowanie seksualne dzieci jako źródło problemów w szkole i późniejszym funkcjonowaniu dziecka – w opinii rodziców i nauczycieli na seminarium pod kierunkiem dr M. Ruszkowskiej.

Nauczycielom zadano kilka pytań dotyczących dzieci jako ofiar przemocy seksualnej (wyniki przedstawiono na wykresie 1). Na podstawie tak małej grupy badawczej nie można uogólniać wyników badań, ale możliwe jest zasygnalizowanie pewnych problemów stanowiących podstawy do podjęcia i realizacji dalszych badań w tym zakresie.

Z analizy badania wynika, że około 30% nauczycieli ma niezbyt dużą wiedzę na temat wykorzystywania seksualnego dzieci, bowiem co trzeci nauczyciel nie potrafiłby rozpoznać objawów przemocy seksualnej. Natomiast 25% respondentów uważa, że objawy zewnętrzne przy tego typu przemocy nie występują, co świadczy o braku wiedzy na ten temat. Co dziesiąty badany nie ma świadomości, że sprawcami przemocy są najczęściej osoby dobrze znane dziecku. Co trzeci nauczyciel nie zgadza się ze stwierdzeniem, że to dzieci jako osoby najsłabsze, które nie potrafią się bronić, są najczęstszymi ofiarami przemocy seksualnej. Jednak wyniki wielu badań potwierdzają, że w większości przypadków to właśnie osoby małoletnie są ofiarami przemocy seksualnej.

Większość nauczycieli zgadza się ze stwierdzeniem, że przemoc może pojawić się w każdej rodzinie niezależnie od sytuacji materialnej rodziny czy wykształcenia rodziców. Wszyscy zgadzają się, że przemoc ma wpływ zarówno na obecne funkcjonowanie dziecka (chociażby szkolne), jak i na dalsze jego życie, konieczne jest więc poddanie go odpowiedniej terapii.

Wśród badanych nauczycieli przeważała opinia, że dzieci wykorzystywane seksualnie mają: problemy z nawiązaniem kontaktu oraz utrzymywaniem pozytywnych relacji z innymi ludźmi. Dodatkowo wykazują oziębłość uczuciową, wycofanie i stany lękowo-depresyjne, postrzegane są jako: nieufne i zamknięte w sobie. Zdarzały się również opinie, że dzieci wykorzystywane seksualnie mogą w późniejszym życiu: mieć skłonności do przenoszenia doświadczanej krzywdy na innych, w tym również na swoje potomstwo poprzez nadużycia seksualne [4]. Wyrażone opinie nauczycieli odzwierciedlają zaobserwowane zachowania dziecka w szkole – podczas zabaw i w relacjach z rówieśnikami.

Nauczycielom zadano pytanie dotyczące źródeł, z jakich czerpią wiedzę o molestowaniu seksualnym oraz występowaniu zjawiska przemocy seksualnej w ich środowisku. Odpowiedzi na te pytania zostały przedstawione na wykresie 2.

Wykres 2. Wiedza nauczycieli na temat molestowania seksualnego

Z badań wynika, że wszyscy nauczyciele uważają, iż wiedzą, czym jest molestowanie seksualne dziecka. Tylko co dziesiąty nauczyciel potwierdził, że spotkał się w dotychczasowej pracy z tym zjawiskiem; większość z nich uważa, że ma wiedzę potrzebną do podjęcia odpowiednich działań, gdy problem zostanie wykryty. Jednak ponad połowa badanych twierdzi, że nie potrafiłaby uchronić dziecka przed molestowaniem, a co trzeci nauczyciel nie ma świadomości (wbrew powszechnej opinii), że molestowanie seksualne to nie tylko kontakt fizyczny. Należy podkreślić, że problem pedofilii według 3/4 respondentów nie jest nagłaśniany i szkoła nie prowadzi żadnych szkoleń zwiększających wiedzę na temat przemocy seksualnej. Większość nauczycieli nigdy nie uzyskało w swoim miejscu pracy instrukcji jak należy postąpić z dzieckiem wykorzystywanym seksualnie. Nauczyciele we własnym zakresie muszą poszukiwać informacji na ten temat. Niezbędne informacje dotyczące molestowania seksualnego czerpią głównie ze środków przekazu medialnego: internet czy telewizja – po 55% ankietowanych, prasa – 20% ankietowanych, ulotki – 5% respondentów, tylko 1 osoba udzieliła odpowiedzi, że czerpie wiedzę na temat tego problemu z wykładów z psychologii [5].

Z badań jasno wynika, że nauczyciele nie dysponują wystarczającą wiedzą na temat molestowania seksualnego dziecka, pomimo iż twierdzą, że jest inaczej. Świadczą o tym odpowiedzi udzielane na bardziej szczegółowe pytania dotyczące tej problematyki. Niepokój wzbudza fakt, że problem jest bagatelizowany czy zupełnie pomijany. Szkoła, pomimo iż powinna dostarczać informacji dotyczących ochrony dzieci przed przemocą, najczęściej w ogóle nie podejmuje tego tematu, a źródeł pozyskiwania wiedzy przez nauczycieli na temat tego zagadnienia na pewno nie można uznać za profesjonalne.

Podsumowanie

Profilaktyka przemocy seksualnej wobec dzieci powinna być prowadzona już od najmłodszych lat, przede wszystkim w rodzinie i w szkole. Powinna ona polegać nie tylko na dostarczaniu informacji o zagrożeniach, warto też mówić dziecku gdzie i u kogo należy szukać pomocy. Nauczyciel powinien być osobą odpowiednio przygotowaną do rozpoznawania objawów przemocy i mieć wiedzę na temat form wsparcia osób jej doświadczających.

Szkoła natomiast powinna być instytucją, która dzięki odpowiedniemu wsparciu pozwalałaby na minimalizowanie skutków wykorzystywania seksualnego dziecka. Badania pokazują, że temat przemocy seksualnej jest tematem niewygodnym, rzadko poruszanym. Potwierdzają to także badania prowadzone w grupie specjalistów (pedagogów, kuratorów, policjantów, pracowników służby zdrowia, pracowników socjalnych) dotyczące wykorzystywania seksualnego dzieci, w których co jedenasty respondent (9%) zgadza się ze stwierdzeniem, iż w ogóle nie istnieje coś takiego jak wykorzystywanie seksualne dzieci w rodzinie [6]. Warto także przytoczyć wyniki badań zawarte w raporcie opracowanym dla MPiPS przez M. Miedzik i J. Godlewską-Szurkowską [7], gdzie odsetek osób zgadzających się i niezgadzających się z przekonaniem: Najlepiej jest, jeśli dziecko, które ktoś w rodzinie skrzywdził seksualnie, nikomu się nie poskarży" wyniósł 5,1% badanych, a 2% osób nie było zdecydowanych, jakiej udzielić odpowiedzi. Ponad 4% ankietowanych stwierdziło, że zna rodziny w swoim najbliższym otoczeniu, w których dochodzi do przemocy seksualnej, ale niekoniecznie reaguje na to zjawisko.

Temat doświadczania przemocy seksualnej jest bardzo drażliwy zarówno dla osób nią dotkniętych, osób z najbliższego otoczenia oraz samych sprawców przemocy. Bardzo trudno przeprowadzić rzetelną i wiarygodną diagnozę dotyczącą skali tego problemu. Często przypadki przemocy seksualnej nie zostają nigdy ujawnione i nie podejmuje się dyskusji o tego typu problemach.

dr Marzena Ruszkowska – starszy wykładowca w Państwowej Szkole Wyższej w Białej Podlaskiej, Wydział Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych, Zakład Pedagogiki.

________________

[1] Ogólnopolska diagnoza problemu przemocy wobec dzieci przeprowadzona przez Fundację Dzieci Niczyje przy współpracy z Millward Brown w październiku i listopadzie 2012 roku na ogólnopolskiej próbie (N=1005) dzieci i młodzieży w wieku 11–17 lat. Raport z badania dostępny jest na stronie www.fdn.pl., Przemoc wobec dzieci_FDN_2012.pdf

[2] Informacja statystyczna dotycząca przemocy w rodzinie wg. danych komend wojewódzkich Policji, Komendy Stołecznej Policji z realizacji procedury Niebieskiej karty" w latach 2003–2007 i I półrocze 2008 oraz skala zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci – ogólna liczba przestępstw przeciwko wolności seksualnej w roku 2007 wyniosła 6.398, a ogólna liczba osób pokrzywdzonych tymi czynami – 21.680 osób, w tym 9.303 osoby małoletnie. Pierwsze półrocze 2008 roku to 4.564 osoby pokrzywdzone, w tym aż 3.993 osoby małoletnie – www.policja.pl/.../1/.../InformacjastatystycznadopakietuDaphneIII1.pdf

[3] Badania do pracy licencjackiej Gabrieli Sidoruk: Molestowanie seksualne dzieci jako źródło problemów w szkole i późniejszym funkcjonowaniu dziecka – w opinii rodziców i nauczycieli, praca przygotowana na seminarium pod kierunkiem dr Marzeny Ruszkowskiej.

[4] Fragmenty wypowiedzi badanych nauczycieli opisane w pracy licencjackiej G. Sidoruk.

[5] Badania do pracy licencjackiej G. Sidoruk.

[6] Krzywdzenie dzieci w Polsce, RAPORT MPiPS, Warszawa 2008 www.mpips.gov.pl/.../przemoc%20w%20rodzinie/Raport%20 Krzywdzen... (dostęp 06.07.2015).

[7] Raport Rodzina polska wolna od przemocy, opracowany przez M. Miedzik i J. Godlewską-Szurkowską, http://www.mpips.gov.pl/ przeciwdzialanie-przemocy-w-rodzinie-nowa/ogolne/diagnozazjawiska-przemocy-w-rodzinie-w-polsce/, s. 37, 54 (dostęp 06.07.2015).

BIBLIOGRAFIA

Brągiel J., Pogotowie opiekuńcze, w: J. Brągiel, S. Badora, Formy opieki i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, UO, Opole 2005.

Brągiel J., Zagadnienie przemocy wobec dziecka w rodzinie, w: Pedagogika rodziny, red. S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004.

Czarnecki P.S., Praca Socjalna, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013.

Jarosz E., Przemoc wobec dziecka, w: Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Wyd. Żak, Warszawa 1999.

Mellibruda J., Przeciwdziałanie przemocy domowej, Wydawnictwo Instytutu Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2009.

Mossakowska B., Zespół maltretowanego dziecka – z doświadczeń lekarza, w: Prawa dziecka, deklaracje i rzeczywistość, red. J. Bińczycka, Wydawnictwo Impuls", Kraków 1993.

Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjologiczne, CMPPP, Warszawa 2000.